Elm Tələbiylə Əlaqədar Notlar
Alimləri Takdis Etmədən Hörmət
Göstərmək və Təqlid Etmədən Onlara tabe Olmaq:
lim tələbəsinin alimlərə hörmət göstərməsi və onları
təqdir etməsi lazımdır. Alimlər ilə başqaları arasındakı ixtilaf barəsində
könülünü geniş tutmalıdır. Onların etiqadlarında səhvli bir yol tutanlara
qarşı, onlar üçün bəhanə tapmalıdır. Bu nöqtə çox əhəmiyyətlidir. Çünki bəzi
insanlar onlar haqqında layiq olmadıqları şeylər əldə edə bilmək üçün
başqalarının səhvlərini araşdırıb izləyərlər. Eşitdiklərini insanlara yayırlar.
Bu ən böyük səhvlərdəndir. İnsanların avamının dahi qeybətini etmək böyük
günahlardan olduğuna görə, alimin qeybətini etmək daha böyükdür. Çünki alimin
qeybətini etmək yalnız onun özünə zərər verməklə məhdud qalmaz, onun yükləndiyi
şəri elmə də zərər verər. (İbn Useymin, Kitabu'l-İlm s. 41)
* Burada əhəmiyyətli bir xüsusu ayırt etmək lazımdır:
İcmaya zidd, bidət görüşlər göstərənin elm əhli tərəfindən rədd edilməsi və ya
din adına insanları qəsdli olaraq sapdıran, alenen fısk işləyən kəslərin yaxud
hədis rəvayətinə və dinin nəqlinə ehil olma ləyaqətini itirmiş kəslərin cerh
edilmələri dində vacib olan xüsuslardandır və bu haram olan qeybətin
xaricindədir.
Yenə fıskını alenen işləyən və ona çaqıran kimsədən çəkindirmə ilə insanların gizli qüsurlarını
araşdırmaq bir-birindən fərqli şeylərdir. Peyğəmbərlər xaricində günahdan salamətdə qalan kimsə yoxdur. Ancaq böyük günahların açıqdan
işlənməsi və açıqca işlənən münkərə qarşı çıxılmaması, üstünə üstlük münkəri
açıqdan işləyənlərə qarşı yağçılıq edilməsi dində böyük bir günahdır.
Möminlərin əmri Əli b. Əbi Talib radıyallahu ənh belə
demişdir:
من
حقّ العالم عليك إذا أتيته أن تسلِّم عليه خاصَّة، وعلى القوم عامّة، وتجلس
قُدَّامه، ولا تشِر بيديك، ولا تغمِز بعينَيك، ولا تقُل: قال فلان خلافَ قولك، ولا تأخذ بثوبِه، ولا تُلحَّ عليه في
السؤال، فإنّه بمنزلة النخلة المُرطبة التي لا يزال يسقط عليك منها شيء
"Alimin sənin üzərindəki haqqlarından bəzılərı
bunlardır: Ona gəldiyin zaman özünə xüsusi olaraq salam verməyin, halqa isə
ümumiyyətlə salam verməyin, onun önünə oturmağın, əllərinlə işarə etməməyin,
gözlərini qırparaq eyham etməməyin, ona: "Filan sənin sözünün əksinə belə
deyir" deməməyin, onun paltarından çəkişdirməməyin, suallarla onu böhrana
salmamağın. Çünki o özündən davamlı olaraq təzə xurma düşən xurma budağı
menzilesindedir." (İbn Useymin, Kitabu'l-İlm s.
28, Deyərəm ki: rəvayətin əsli Hatibu'l-Bağdadi'nin əl-Cami adlı əsərindədir.)
İxtilaflı Məsələlərdə Geniş Könüllü
Olmaq:
Elm talibinin içtihattan qaynaqlı ixtilaf
məsələlərində geniş könüllü olması lazımdır. Çünki alimlər arasında içtihattan
qaynaqlanan ixtilaflar olması qaçınılmazdır. Bu mövzularda hər kəs müxalifini
üzrlü hesab etməlidir. Bəzi məsələlər də ictihada macal olmayan (icma edilmiş
xüsuslar kimi) məsələlərdir. İşdə bu məsələlərdə müxalif üzrlü hesab edilməz. (Baxın.: İbn Abdilberr, Camiu Beyani'l-İlm, 1/580 nömrə: 992)
Müəllimə Qarşı Ədəbli Olmaq:
Elmin başlanğıcında kitablardan elm alınmaz. Əksinə,
ayaq sürüşmələrindən əmin olmaq üçün, elm tələbinin açarı olan etibarlı bir
müəllim olmaq məcburiyyətindədir. "Elmə tək başına girən, tək başına
çıxar" (Sehavi, əl-Cevahir, 1/58)
Yəni elm tələbinə müəllimsiz girən, elmsiz çıxar.
Çünki elm bir sənətdir və hər sənət ustaya möhtacdır. Elə isə bu sənəti mahir
təlimçisindən öyrənməlisən. (Baxın. Bəkr Əbu Zeyd,
Hilyetu Talibi'l-İlm)
Bu vəziyyətdə müəllimə qarşı ədəbli olmağın lazımdır.
Çünki bu; qurtuluş, müvəffəqiyyət, elm əldə etmə və müvəffəq olmanın ünvanıdır.
Müəllimin sənin yanında hörmət görən, təqdir və lütf görən bir mövqedə
tapılsın. Müəlliminə qarşı; oturmağında, onunla danışmağında, gözəl sual
soruşmağında, dinləməyində, onun qarşısında kitab açmağında həmişə ədəbi
güdməlisən. Onun qarşısında sözü uzatmağı və mübahisəni tərk etməyin lazımdır.
Danışarkən və ya gedərkən qabağına keçməməlisən. Sözünlə də onun qabağına keçmə
yaxud onun yanında çox danışma. Danışmasına və dərsinə müdaxilədə ədərəq kəsmə. Sualinə
cavab verməsi üçün israrçı olma. Xüsusilə birlik qarşısında ona çox sual
soruşmaqdan uzaq dayan. Çünki bu vəziyyət səndə qürura, onda bezginliyə səbəb
olar. Müəllimin bir səhvini görsən və ya yanıldığını fərq etsən onu gözündən
salma. Çünki bu onun elmindən məhrum olmağına səbəb olar. Səhvdən salamətdə olan kim var ki?" (Baxın.:
Bəkr Əbu Zeyd, Hilyetu Talibi'l-İlm)
Çirkin Bir Təqlid:
Müəllimin gözəl əxlaqını, qiymətli xüsusiyyətlərini
nümunə götürməlisən. Lakin müəlliminə olan sevgin mövzusunda şövqə gəlib də
şəxsən fərq etmədiyin, amma görənlərin fərq etdikləri pis vəziyyətə düşmə!
Müəllimin səsini, səs tonunu, gedişini, hərəkətini və duruşunu təqlid etmə!
Çünki o başqa şeylər səbəbiylə hörmətli bir müəllim olmuşdur, bu davranışlar
barəsində ona tabe olma həvəsinə qapılma! (Bəkr Əbu
Zeyd, A. g. e.)
Dərsdəki Canlılığı Bitirən Səbəblər:
Müəllimin dərsdəki canlılığı, dərs əsnasında
tələbənin qulaq asıb anlaması, özünü dərsə verməsi,
hisslərinin müəllimi ilə qarşılıqlı
təsir içində olması nisbətincədir. Bu səbəblə tənbəllik, zəiflik, söykənib oturmaq, zehinin dağılması və boşalması kimi
davranışlarla müəllimin elminin kəsilməsinə vəsilə olmamalısan.
Zeyd b. Vehbdən: "Abdullah dedi ki: "Camaat
gözlərini sənə tikdikləri müddətcə tahdiste ol. Nə vaxt ki onlardan bir zəiflik görsən tahdisi
burax." (Bəkr Əbu Zeyd, a. g. e.)
Təvazö:
Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənh belə demişdir:
تعلّموا
العلم، وتعلّموا له السكينةَ والوقار، وتواضعوا لمن تعلّمون، وليتواضع لكم من
تعلِّمون، ولا تكونوا جبابرة العلماء، ولا يقوم علمكم مع جهلكم
"Elmi öyrənin. Elm üçün sakinliyi və vakarı/ciddiliyi də öyrənin. Özündən elm öyrəndiklərinizə
qarşı təvazö qöstərin. Elm
öyrətdiyiniz kəslərə də təvazö qöstərin.
Zorba alimlər olmayın. Elminizi cahilliyinizlə birlikdə qoymayın." (Veki, Zühd, 275)
İmam Malik, Harun Rəşidə belə demişdir:
إذا
علمت علماً فليُرَ عليك أثره وسكينته وسمته ووقاره وحلمه
"Bir elm öyrəndiyin zaman sənin üzərində əsəri,
sakinliyi, siması, təmkini (ciddiliyi) və helmi (yumşaqlığı) görünsün." (Tezkiratu's-sami s. 15-16)
İmam Şafii belə dedi:
لا
يطلب أحد هذا العلم بالملك وعز النفس فيفلح، ولكن من طلبه بذلّ النفس وضيق العَيش
وخدمة العلماء أفلح
"Krallıq və izzəti nəfslə bu elmi tələb edən heç
kim bacara bilməz. Lakin nəfsini endirərək, dolanışıq çətinliyiylə və alimlərə
xidmət edərək tələb edən bacarar." (Tezkiratussamı
s. 15-16)
Oyanıqkən yuxu görməkdən uzaq dayan. Bilmədiyin şeyin
məlumatına sahib olma və bacara bilmədiyin mövzuda bacarıqlı olduğun iddiası
belədir. Əgər belə bir şey etsən elmin önünə tünd bir örtü çəkmiş olarsan.
Deyilmişdir ki: "Elm üç qarışdır. Birinci qarışa girən qürura qapılar.
İkinci qarışa girən təvazö sahibi olar. Üçüncü qarışa girən də bir şey
bilmədiyini anlar." (Bəkr Əbu Zeyd, Hilyetu
Talibi'l-İlm)
Hər hansı bir alimin yanılması ilə qarşılaşdığında
onun dəyərini salmaq üçün dərhal sevinmə. Lakin yalnız o məsələni təshih etmək
üçün sevin. Hatib belə demişdir: "Təsnif çalışması edən kimsə ağılını bir
nimçədə insanlara təqdim etmiş deməkdir." (Bəkr
Əbu Zeyd, A. g. e.)
Əsər yazan hər alimin, xüsusilə də çox əsər
verənlərin şübhəsiz səhv və səhvləri tapılar.
Əskiklik tapmaq məqsədiylə bu barədə sevinc duyan kimsə, bu yola meyl edən, bilmişlik göstərən,
"yağışdan qaçarkən doluya tutulan" çoxbilmişdən başqası deyildir." (ər-Ragıb,
Mecmau'l-Belaga)
Təbii elm və fəzlinin ümid etməyininə qərq olunan
imamdan baş verən səhv və yanılmaya diqqət çəkəcək. Lakin dəyərini azaldacaq,
gözdən düşərəcək bir hava əsdirməməlidir ki özü kimi olanlar qürura qapılmasın.
(Bəkr Əbu Zeyd, a. g. e.)
Elm Tələbini Ləkələyən Şeylər:
Şeyx Bəkr Əbu Zeyd rahimehullah, Elm tələbəsinin
bəzəyini pozan, onu ləkələyən şeyləri beləcə zikr etmişdir:
1- Sirri ifşa etmək. (gizlicə deyilən və ya işlənən
şeyləri yaymaq)
2- Bir birlikdən o birinə söz daşımaq.
3- Özünü bəyənmişlik və boşboğazlıq.
4- Çox zarafatlaşmaq.
5- İki adamın danışması arasına girmək
6- Kin tutmaq
7- Həsəd etmək
8- Pis zənndə olmaq
9- Bidətçilərlə oturub qalxmaq
10- Haramlara doğru addım atmaq.
Bu və bənzəri günahlardan qaçın. Haram və günah olan
şeylərdən ayağını kəs. Belə davransan nə ə'la. Amma əks
halda bil ki sən, dindarlığı sadə, oyunçu, qeybət edən, intriqaçılıq edən birisən deməkdir…
Şübhələr haqqında:
Ürəyin süngər kimi nəyi tapsa alan cinsdən olmasın.
Şübhə çıxarmaqdan, özündə və başqasında şübhə oyandırmaqdan qaçınmalısan.
Şübhələr tez səpici, ürəklər də zəifdir. Şübhələri ən çox ortaya çıxarənlər odun
daşıyıcıları olan bidətçilər və sevdalılarıdır. (İbn
Qəyyım, Miftahu Dari's-Seade s. 153)
