İMAN əl - KƏBİR
İman və İslam
بســـم الله الرحمن
الرحيم
Rəhman və Rəhm olan
Allahın adıyla.
Həmd tək
Allah"adır. Özündən sonra peyğəmbər gəlməyəcək olan Rəsulullah"a da
salat və səlam olsun.
Şeyxülislam Əhməd b.
Teymiyye deyər ki:
Rəhman və Rəhm olan
Allah"ın adıyla.
Həmd tək
Allah"adır. ONdan kömək və bağışlama diləyərik. Nəfslərimizin şərlərindən,
əməllərimizin pisliklərindən Allah"a sığınarıq. Allah"ın doğru yola
çatdırdığını kimsə sapdıra bilməz. Sapdırdığı kimsəni də kimsə doğruya çatdıra
bilməz. Şahidlik edərik ki, Allah"dan başqa ibadətə layiq heç bir ilah
yoxdur. O təkdir, şəriği yoxdur. Yenə şahidlik edərik ki, Məhəmməd
Allah"ın qulu və rəsuludur. Allah"ım! Ona və ailə xalqına salat və
səlam olsun.
" İman" və
" İslam " sözlərinin əhatəsinə dinin bütünü girməkdədir. "İman
və İslamın həqiqəti" mövzusunda insanların sözləri, mübahisələri və bu
mövzudakı bir-birini tutmaz iddiaları bir çoxdur. Bu mövzuda dərilərlə kitab
yazılmışdır. Bu sahədəki anlaşılmazlıqlar isə, bütün taifeler arasında,
Xaricilərin çıxdığı zamandan bəri davam etməkdədir.
Bizlər burada şanı
uca Allah"ın buyruqlarından aydın olanlar ilə birlikdə, Peyğəmbər
(sallallahu əleyhi ve səlləm)ın sözlərindən aydın olanları yazacağıq. Beləcə
mömin, şəxsən Allah"ın və Rəsulunun kəlamından hərəkətlə bir nöqtəyə
çatmış olar. Onsuz da məqsəd budur. O baxımdan qanun olaraq insanların bu
mövzudakı görüş ayrılıqlarından danışmayacağıq. Bu mövzudakı -yalnız Allah və
Rəsulunun kəlamından aydın olanları açıqlamaq sadedinde- anlaşılmazlıq
nöqtələrini Allah"a və Rəsuluna həvalə etmənin daha xeyirli, nəticə
etibarilə daha gözəl, dünya və axirətdə də aqibət etibarilə daha yaxşı olduğunu
ifadə edəcək şərhləri yazacağıq.
Bundan sonra
şərhlərimizə belə başlaya bilərik.Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)
Cəbrayıl hədisi deyə bilinən (Buxari, İman/37; Təfsir, Surə/31; Müslim, İman,
1/5/7; Nəsəi, İman, 5/6) hədisi şəriflərində, "İslam" ilə
"İman" və "İhsan"ın ad olduğu şeylər arasında fərq güdərək
belə buyurmuşdur:
"İslam,
Allah"dan başqa ibadətə layiq heç bir ilah olmadığına və Məhəmmədin
Allah"ın qulu və Rəsulu olduğuna şahidlik ətməyin, namaz qılmağın, zəkat
verməyin, oruc tutmağın və ona yol tapa bildiyin təqdirdə, Beytullahı həcc
etməyindir."
Yenə Rəsulullah:
"İman:Allah"a,
mələklərinə, kitablarına, rasüllerine, axirət gününə, xeyiri və şəri ilə qədərə
iman etməyindir" buyurmuşdur.
Aradakı fərq, tək
Müslim tərəfindən rəvayət edilən Hz. Ömər hədisi (Müslim, İman/1) ilə, Buxari
ilə Müslim tərəfindən ittifaqla rəvayət edilən Əbu Hureyre hədisində (Buxari,
İman /37) zikr edilmişdir. Hər iki hədisdə də, Cəbrayılın bədəvi bir insan
qılığında gələrək peyğəmbərə sual soruşduğundan danışılmaqdadır.
İbn Ömərin məşhur
hədisində də İslam, bu şəkildə açıqlanmışdır:
" İslam, beş şey
üzərinə bina edilmişdir: Allah"dan başqa ibadətə layiq heç bir ilah
olmadığına, Məhəmməd"in Allah"ın qulu və rəsulu olduğuna şahidlik
etmək, namaz qılmaq, zəkat vermək, Beytullahı həcc etmək və Ramazan ayı orucunu
tutmaq." (Buxari, İman, 11, 2; Müslim, İman,19/22; Tirmizi, İman /3;
Nəsəi, İman/13 )
Cəbrayıl hədisi də,
İslamın "beş təməl üzərində qurulduğu" nu açıqlamaqdadır. Bu isə
İslamın özüdür və edilən bina, üzərində bina edilən əsasdan fərqli deyil.
Əksinə Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) dini üç dərəcə etmişdir:
1 - Bunun ən üstünü
(əhsan) lütfkarlıq,
2 - Ortası iman,
3 - Onun altı isə
İslamdır.
Hər (əhsan)
lütfkarlıq sahibi mömin və hər mömin də müsəlmandır. Lakin hər mömin (əhsan)
lütfkarlıq sahibi olmadığı kimi, hər müsəlman da mömin deyil.
Necə ki digər hədisi
şəriflərdə görüləcəyi üzrə, buna bağlı şərhlər ediləcək. Hammad b. Zeydin Əbu
Eyyubdan, onun Əbu Kilabedən, onun Şam xalqından bir adamdan, onun da
atasından, atasının da Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)dan rəvayətinə
görə, Rəsulullah ona:
"İslama gir,
sağlamlığa qovuşarsan" demiş, o da:
" Yaxşı İslam
nədir? " deyə soruşduqda Rəsulullah də bu cavabı vermişdir:
" Ürəyini Uca
Allah"a təslim etməyin, insanların da əlindən və dilindən sağlamlığa
qovuşub xilas olmalarıdır."
O, "Yaxşı
İslamın hansı daha fəzilətlidir" deyə soruşduqda, Rəsulullah;
" İmandır "
deyə cavab vermişdir.
Bu səfər: " İman
nədir? " deyə soruşmuş; Rəsulullah də belə buyurmuşdur:
"Allah"a,
mələklərinə, rasüllerine, kitablarına və ölümdən sonra dirilməyə iman
etməyindir."
"Yaxşı, imanın
hansı daha fəzilətlidir?" deyə soruşduqda, Rəsulullah;
"Hicrətdir"
buyurmuşdur.
"Hicrət
nədir?" sualına:
"Pisliyi tərk
etməkdir" cavabını vermişdir.
"Hicrətin hansı
daha fəzilətlidir?" sualına
"Cihaddır"
deyə cavab vermişdir.
"Cihad
nədir?" deyə soruşduqda:
"Kafirlərlə
qarşılaşmağın halında, onlarla cihad ətməyin və ya döyüşməyin, bununla birlikdə
qənimət mövzusunda oğurluq etməməyin və qorxmamağındır."
Daha sonra Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) belə buyurmuşdur:
"İki əməl vardır
ki, bunlar - bənzərləri ilə əməl edəninki müstəsna - bütün əməllərin ən
fəzilətlisidir."
Bu sözlərini üç dəfə
təkrarladıqdan sonra belə davam etdi:
" Bunlar mebrur,
həcc və ya ümrədir."
Hədisi İmam Əhməd ilə
Məhəmməd b. Nəsr əl-Mervezi rəvayət etmişdir.
İşdə bundan ötəri
"Dörd Mərtəbə" zikr edilərək belə buyurulmuşdur:
" Müsəlman,
digər müsəlmanların dilindən və əlindən salamatlıqda olduğu kimsədir. Mömin
isə, insanların, qanları və malları mövzusunda özündən əmin olduğu kimsədir.
Mühacir, pisliklərdən uzaq dayanan kimsədir. Mücahid də Allah rizası üçün öz
nəfsinə qarşı cihad edəndir."
Bu hədisi şərif
Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)dan Abdullah b. Əmr"ın Fədala b.
Ubeydin və başqalarının ceyyid bir isnadı ilə rəvayət edilmişdir. Bu hədis
Sünenlərdə və bir qisimi də Buxari ilə Müslimdə iştirak etməkdədir.
Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm), bir neçə yoldan rəvayət edildiyinə görə, belə
buyurmuşdur:
" Müsəlman,
digər müsəlmanların əlindən və dilindən salamatlıqda olduqları kimsədir."
(Buxari, iman/5; Müslim, iman/64-66)
" Mömin də
insanların qanlarından və mallarından yana güvən eşitdikləri kimsədir."
(Tirmizi, iman/12; Nəsəi, iman/8)
Bilindiyi kimi qanlar
və mallar mövzusunda özünə güvən eşidilən bir kimsənin dilindən və əlindən müsəlmanlar
heç bir zərər görməzlər. Əgər bu baxımdan, onların o kimsədən yana sağlamlıqda
olmaları söz mövzusu olmasaydı, ona güvən bəsləməzdilər. Ubeyd b. Umeyrin Əmr
b. Absədən rəvayət etdiyi hədisdə də vəziyyət belədir.
Yenə Abdullah b.
Ubeyd b. Umeyrin atası və babasına söykəyərək rəvayət etdiyi hadisə görə,
Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)a belə soruşulmuşdur:
"İslam
nədir?" O:
"Yemək
yedizdirmək və gözəl söz söyləməkdir" buyurmuşdur,
"iman
nədir?" deyə soruşulunca da:
"Xoşgörüş və
səbirdir" buyurmuş,
"Müsəlmanlığı
baxımından inananların ən üstünü kimdir?" deyə soruşulunca da:
"Müsəlmanların
dilindən və əlindən etibarda olduqları, zərər görmədikləri kimsədir"
buyurmuşdur,
iman etibarilə
möminlərin ən fəzilətlisi hansıdır? sualı üzərinə də:
"Əxlaqı ən gözəl
olandır" buyurmuşdur.
"Ən fəzilətli
hicrət hansıdır?" deyə soruşulması üzərinə:
"Allahın özünə
haram etdiyi şeydən uzaq dayananın etdiyi işdir" cavabını vermişdir.
"Ən fəzilətli
namaz hansıdır?" sualına:
"Duası uzun olandır"
buyurmuşdur.
"Ən fəzilətli
sədəqə hansıdır?" şəklindəki suala:
"Az bir mala
sahib olduğu halda veriləndir" buyurmuşdur.
"Ən fəzilətli
cihad hansıdır?" sualına:
"Mal və nəfsinlə
cihad edib atının kəsilməsi və sənin də qanının axıdılmasıdır." buyurmuşdur.
"Ən fəzilətli an
hansıdır?" sualına da:
"Bitməyə üz
tutmuş gecənin qaranlığıdır" buyurmuşdur." (Əbu Davud, Vitr/12)
Bilindiyi kimi bütün
bunlar biri digərindən üstün bəzi mərtəbələrdir. Çünki mühacirin mömin olması
qaçınılmaz olduğu kimi, mücahidin də elə olması qaçınılmazdır. Bu baxımdan:
"İman xoşgörüş
və səbirdir" deyərkən İslam haqqında da:
"Yemək
yedizdirmək və gözəl söz söyləməkdir" buyurmuşdur. Bunların birincisi,
ikincisini tələb edir. Çünki xoşgörüşü xasiyyət əldə etmiş kimsə -birincisinin
əleyhinə- bunu edər, insan bəzən, xoşgörüş və səbir kimi bir əxlaqi xüsusiyyətə
sahib olmamaqla birlikdə, özünü məcbur edərək bu xüsusiyyətləri tətbiq edə
bilər. Yenə hədisi şərifdə Rəsulullah:
"Müsəlmanların
ən fəzilətlisi, digər müsəlmanların dilindən və əlindən zərər görmədiyi
kimsədir" buyurduğu kimi:
"Möminlərin iman
baxımından ən üstünləri, əxlaqı ən gözəl olanlandır" buyurmuşdur,
ikincinin, birincisini əhatə etdiyi də bilinən bir şeydir. Çünki bunları,
əxlaqı gözəl olanlar edər.
Həsən Bəsriyə, əxlaq
gözəlliyinin nə olduğu soruşulmuş, o da bu cavabı vermişdir:
"Çox xeyr etmək,
başqalarına əziyyətdən uzaq dayanmaq və gülərüz göstərməkdir."
O halda başqalarına
əziyyət verməkdən uzaq dayanmaq, gözəl əxlaqın xüsusiyyətlərindən biridir.
Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm)ın, zahiri əməlləri iman əhatəsi içində
qiymətləndirdiyinə bağlı səhih hədisi şəriflər gələcəkdir. Buna nümunə olaraq
onun bu buyruqlarını göstərə bilərik:
"İman yetmiş
küsər şöbədir. Ən üstünü "lə ilahə illəllah" sözü; ən aşağısı isə
yolda gedib gələnlərə narahatlıq verən şeyləri qaldırmaqdır" (Müslim,
İman, 57/58; Buxari, İman/3; Əbu Davud, Sünne/14; Tirmizi, İman/16)
Abdulkays heyətinə
söylədiyi bu sözlər də belədir:
"Mən sizlərə bir
və tək Allah"a (iman etmənizi) əmr edirəm. Yalnız Allah"a iman
etmənin nə demək olduğunu bilirsinizmi? Allah"dan başqa ibadətə layiq heç
bir ilah olmadığına, onun tək və ortaqsız olduğuna şahidlik etmək, namazı
etmək, zəkatı vermək və götürdüyünüz qənimətlərin beşdə birini (müsəlmanların
beytül-maliyene) buraxmanızdır." (Buxari, İman/40; Eşribe, 4/8; Müslim,
İman, 23/25/26/28 vs.)
Bilindiyi kimi
Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm) bu ifadələriylə, ürəkdə imanı olmadan
bu əməllərin Allah"a imanın ifadəsi olduğunu izah etmək istəməmişdir.
Çünki başqa yerlərdə ürək imanının qaçınılmaz olduğu da xəbər verilmişdir.
Beləliklə bunun, ancaq ürəyin imanı ilə birlikdə "iman" olacağı
öyrənilmiş olmaqdadır. Müsneddə Ənəsdən Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve
səlləm)ın belə buyurduğu ifadə edilməkdədir:
"İslam
ictimailikdir (aleniliktir), iman isə ürəkdədir." (Müsned, III/135)
Yenə Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) belə buyurmuşdur.
"Bədəndə bir
loxmacıq qədər bir ət parçası vardır. Bu parça düzəlsə, bədənin digər qisimləri
də düzələr. Pozuldumu, digər qisimləri də pozular, işdə bu ürəkdir"
(Buxari, İman/39)
Buna görə ürəyi islah
olan bir kimsənin qətiliklə bədəni də İslah olar. Lakin əksinə belə deyil.
Süfyan b. Uyeyne
deyər ki:
Keçmişdə alimlər
bir-birlərinə bu sözləri yazardılar:
"Hər kim içini
islah etsə, Allah da onun insanlar tərəfindən görünən xarici qisimini islah edər.
Özü ilə Allah arasındakı əlaqələri düzəldən kimsənin də Allah, özü ilə insanlar
arasındakı əlaqələrini düzəldər. Allah, axirəti üçün əməl edən kimsəyə, dünyada
kafi qədərini verər."
İbn Ebi"d Dünya
bunu, "Kitabü'l- Əhsan" da rəvayət etmişdir.
Beləliklə imanın,
ürək ilə düzəlməsi halında bədənin İslam ilə düzələcəyi öyrənilmiş olmaqdadır,
İslam isə imandandır. Bunun dəlili isə, "Cəbrayıl Hədisi" deyə
bilinən məşhur hədisdəki Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)in bu
buyruğudur:
"O Cəbrayıl idi.
Sizə dininizi öyrətmək üzrə gəlmişdi." (Buxari, İman/37; Təfsir, Surə/31;
Müslim, İman, 1/5/7; Nəsəi, İman, 5/6)
Burada " Din
", İslam, İman və əhsan (Lütfkarlıq) olaraq açıqlanmışdır. Beləcə dinin bu
üç xüsusiyyəti bir yerdə ehtiva etdiyi lakin bunun üç ayrı dərəcə olduğu açıqca
aydın olmuş olmaqdadır,
1 - Əvvəl müsəlman,
2 - Sonra mömin,
3 - Sonra da muhsin
(lütf edən).
Necə ki Uca Allah
belə buyurmaqdadır:
"Sonra Kitabı
bəndələrimizdən seçdiklərimizə (Muhəmməd ümmətinə) miras verdik. Onlardan
kimisi özünə zülm edər (pis əməlləri yaxşı əmələrdən çox olar), kimisi mötədil
(pis əməlləri ilə yaxşı əməlləri bərabər) olar, kimisi də Allahın izni ilə
yaxşı işlərdə (başqalarını ötüb) irəli keçər." (35Fatır/32)
Həm orta yol üzrə
olan (muktesid), həm də xeyrlərdə önə keçən (sabik) kimsə cəza görmədən cənnətə
girəcək. Lakin özünə zülm edən belə deyil. Eyni şəkildə ürəyin təsdiqi ilə
birlikdə, görünürdeki İslamı yerinə yetirən, lakin içdəki imanın gərəklərini
yerinə yetirməyən kimsə də -irəlidə Allah"ın icazəsi ilə açıqlanacağı
üzrə- Allah"ın əzab təhdidiylə qarşı-qarşıya qalacaq.
Lütfkarlıq (Əhsan) və
İslam
Lütfkarlığa
(əhsan"a) gəlincə, o, özü etibarilə daha ümumi, lakin lütfkarlığa
(əhsan"a) sahib kəslər baxımından imandan daha xüsusi bir mənanı ifadə
edər. İman isə özü etibarilə daha ümumi, lakin ona sahib olan kəslər baxımından
İslamdan daha xüsusi bir məna ifadə edər. İman lütfkarlığın əhatəsinə girdiyi
kimi, İslam da imanın əhatəsinə girər.
Lakin muhsin (lütf
edici) ler, möminlərdən daha xüsusi, möminlər də müsəlmanlardan daha xüsusidir.
Bu risalət və
peyğəmbərlik haqqında deyilənlərə bənzər.
Nubuvvət, risalətin
əhatəsi içərisindədir. Risalət də özü etibarilə daha ümumi, lakin risalətə
sahib kəslər baxımından isə daha xüsusidir. Hər Rəsul bir Nəbidir, lakin hər
Nəbi Rəsul deyildir. Nəbilər daha çoxdur, Nubuvvət isə özü etibarilə risalətin
bir parçasıdır. Risalət, Nubuvvətin əksinə, Nubuvvəti və başqa şeyləri
əhatəsinə götürər. Nubuvvət isə risaləti əhatəsinə götürməz.
Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) sərhədləri müəyyən, tərifi edilən, müəyyən şeylə
əlaqədar təriflərində olduğu kimi, İslamı və imanı da açıqlamışdır. Məsələn:
"Bu nədir?"
deyə soruşulunca, "bu və budur" deyə cavab verilməsi bunun kimidir.
Necə ki bu səhih
hədisdə də vəziyyət belədir:
"Ona,
"Qeybət nədir" deyə soruşulunca: Qardaşını, onun xoşuna gəlməyəcək
bir şəkildə xatırlamağındır" (tirmizi, Birr/23) deyə cavab vermişdir.
Bir başqa hədisdə də:
"Qürur
(Tekəbbur), haqqa qarşı gəlmək və insanları da alçaq görməkdir." (Müslim,
İman/147) buyurmuşdur.
Haqqa qarşı gəlmək,
onu inkar edib rədd etmək, insanları kiçik görmək isə, onları alçaq və aşağı
görməkdir.
Allah"ın icazəsi
ilə Rəsulullah Əfəndimizin cavablarının bir neçə növ olmasının və hamısının da
haqq olmağının səbəblərini də açıqlayacağıq.
Burada açıqlamaq
istədiyimiz şey, Rəsulullahın:
"İslam beş şey
üzrə qurulmuşdur" sözü, "İslam beş şeyin özüdür" mənasını verər.
Necə ki Cəbrayıl
hədisində də söz mövzusu edilən budur, İslam bir neçə hissədən meydana gəlir və
bunların cəmi, yenə bu hissələr üzərində yüksələr, İslam işdə bu təməllər
üzərində qorunar. Allah"ın icazəsiylə bu beş şeyin xüsusi olaraq nə üçün
İslam deyə adlandırıldığını, İslamın niyə bunlar üzərində yüksəldiyini və digər
fərzlər arasından xüsusilə nə üçün bunların seçildiyini də açıqlayacağıq.
Abdülkays heyəti ilə
əlaqədar hədisi şərifdə iman, burada İslam haqqında edilən şərhlər
istiqamətində açıqlanmışdır. Ancaq orada həccdən danışılmamaqdadır. Bu hədis də
Buxari ilə Müslim tərəfindən ittifaqla rəvayət edilmişdir.
Buna görə Rəsulullah
belə buyurmaqdadır:
"Mən sizə bir və
tək Allah"a iman etmənizi əmr edirəm. Bir və tək Allah"a iman etmənin
nə demək olduğunu bilirsinizmi?" Onların: "Allah və Rəsulu daha yaxşı
bilər" demələri üzərinə Rəsulullah də belə buyurmuşdur: "Allah"dan
başqa ibadətə layiq ilah olmadığına, Məhəmməd"in Allah"ın rəsulu
olduğuna şahidlik etmək, namaz qılmaq, zəkat vermək, Ramazan orucunu tutmaq,
ələ keçərdiyiniz qənimətlərin beşdə birini də (müsəlmanların beytü'l maliyyənə)
verməkdir." (Buxari, İman/40; Eşribe, 4/8; Müslim, İman, 23/ 25/ 26/28 vs.)
Bu hədisin digər bəzi
rəvayətlərində:
"Allah"a
iman və Allah"dan başqa ilah olmadığına şahidlik etməkdir"
deyilmişdir. Ancaq birinci rəvayət daha məşhurdur.
"Əbu Səidin
rəvayətində isə belə deyilmişdir:
"Mən sizə dörd
şeyi əmr edir və dörd şeydən də nəhy edirəm: Allah"a ibadət edəcəksiniz,
ona heç bir şeyi şəriq qoşmayacaqsınız."
İmanın şöbələriylə
əlaqədar hədislərdə iman, bu şəkildə və başqa şəkillərdə açıqlanmışdır.
Rəsulullah belə
buyurmuşdur:
"İman altmış
küsər və ya yetmiş küsər şöbədir. Bunun ən fəzilətlisi 'lə ilahə illəllah'
sözü, ən aşağısı da yoldan narahatlıq verən şeyləri aradan qaldırmaqdır. Həya
da imanın bir şöbəsidir." (Müsned 3-135)
Hz. Peyğəmbərin:
"Həya imanın bir şöbəsidir" sözü İbn Ömər, İbn Məsud və İmran b.
Husayndan dəyişik yollarla bizə çatmışdır.
Yenə o belə
buyurmuşdur:
"Sizdən hər
hansı bir kimsə məni uşağından, atasından və bütün insanlardan daha çox
sevmədikcə iman etmiş ola bilməz." (Buxari, İman/8; Eyman, 3; Müslim,
İman, 69-70)
Yenə Rəsulullah belə
buyurmuşdur:
"Sizdən heç
biriniz özü üçün sevdiyini qardaşı üçün də sevmədikcə iman etmiş ola
bilməz." (Müslim, İman, 71/72; Buxari, İman/7)
"Allah"a
and içərəm ki iman etmiş olmaz, Allah"a and içərəm ki iman etmiş olmaz,
Allah"a and içərəm ki iman etmiş olmaz." buyurdu. Ona: "Kim ey
Allah"ın Rəsulu?" deyə soruşulunca belə cavab verdi: "Verəcəyi
çətinliklərdən qonşusunun əmin olmadığı kimsə." (Buxari, Ədəb/29; Müslim,
İman/73)
"Sizdən kim bir
pislik görsə onu əliylə dəyişdirsin, gücü çatmazsa diliylə, ona da gücü
çatmazsa ürəyiylə dəyişdirsin. Bu isə imanın ən zəif nöqtəsidir." (Müslim,
İman, 78)
"Allah nə qədər
peyğəmbər göndərdisə, mütləq onun ümməti arasında onun hidayətiylə hidayət
tapacaq, sünnəsinə uyğun gələcək bir birlik tapılar. Daha sonra bunların
arxasından elə bəzi kəslər gəlir ki, etmədikləri şeyi söyləyər, əmr
olunmadıqları şeyi edərlər. Bu kimi kəslərə qarşı əliylə cihad edən kimsə
mömindir, diliylə cihad edən kimsə mömindir, ürəyiylə cihad edən kimsə
mömindir. Bundan başqa isə, imandan bir xardal dənəsi qədər belə əsər
yoxdur." (Müslim, İman/80)
Bu hədisi şərif
Müslimin tək başına rəvayət etdiyi hədislərdəndir.
Yenə Müslimin tək
başına rəvayət etdiyi hədislərdən biri də budur:
"Nəfsim əlində
olana and içərəm, iman etmədikcə cənnətə girə bilməzsiniz, bir-birinizi
sevmədikcə də iman etmiş ola bilməzsiniz. Sizə, etdiyiniz təqdirdə bir-birinizi
sevəcəyiniz bir iş göstərimmi? Aranızda səlamı coxaltınıq." (Müslim,
İman/93)
Buxari ilə Müslim
tərəfindən ittifaqla rəvayət edilən Əbu Hureyredən gələn hədis ilə, Buxarinin
İbn Abbasdan rəvayət etdiyi hədisi şərifə görə Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve
səlləm) belə buyurmuşdur:
"Zina edən adam,
zina etdiyində mömin olaraq zina etməz. Şərab içən də onu içdiyi zaman mömin
olaraq içməz. Oğurluq edən, mömin olaraq oğurluq etməz, insanların gözləri
qarşısında başqasının malını talan edən kimsə də, bu işi mömin olaraq etməz."
(Buxari, Mezalim/30; Eşribe, 1; Hüdud, 1; Müslim, İman, /100; Nəsəi, Eşribe/42)
İmanın müxtəlif
sözlərlə birlikdə istifadəsi
Deyilər ki
"İman" adı bəzən İslam və əməli saleh ilə, yanında ayrıca başqa adlar
olmadan tək başına zikr edildiyi kimi, bəzən bu adlardan hər hansı biri ilə
birlikdə də zikr edilər, imanın İslam ilə birlikdə zikr edilməsinə nümunə
olaraq, Cəbrayıl hədisindəki, "İslam nədir, iman nədir?" suallarının
birlikdə iştirak etməsi göstərilə bilər.
Uca Allah"ın bu
buyruqları da buna nümunədir:
"Müsəlman
kişilərlə müsəlman qadınlar, mömin kişilərlə mömin qadınlar...." (33
əl-Əhzab/35)
"Bədəvi ərəblər:
“Biz iman gətirdik!” - dedilər. (Ya Peyğəmbər! Onlara) de: “Siz (qəlbən) iman
gətirmədiniz! Ancaq: “Biz islamı (müəyyən şəxsi məqsəd, mənfəət naminə) qəbul etdik!”
- deyin.." (49 əl-Hucurat/14)
"Nəhayət, (Lut
qövmünü məhv etmək üçün) orada (Sədumda) olan möminləri çıxartdıq. lakin orada
bir evdən başqa müsəlman tapmadıq. " (51 əz-Zariyat, 35/36)
Eyni şəkildə iman
saleh əməllə birlikdə də zikr edilmişdir. Bu da Qurani Kərimin bir çox yerində
keçməkdədir. Məsələn:
"İman gətirib
yaxşı işlər görənlər və ümidlərini Rəbbinə bağlayanlar..." (10 Yunus/9; 11
Hud/23 vs.)
Ya da iman, özlərinə
elm verilmiş olan kəslər ilə birlikdə zikr edilər. Uca Allah"ın bu
buyruqlarında olduğu kimi:
"Elm və iman
sahibləri isə belə deyərlər..." (30 ər-Rum/56)
"Allah da sizdən
iman gətirənlərin və (xüsusilə) elm bəxş edilmiş kimsələrin dərəcələrini
ucaltsın." (58 əl-Mücadələ/11)
İman edənlərdən
danışılarkən, bu əhatə, özlərinə elm verilmiş olanlar da girər. Çünki özlərinə
elm verilmiş olanlar, onların xeyirliləridir. Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"Elmdə qüvvətli
olanlar isə: “ Biz onlara iman gətirdik, onların hamısı Rəbbimizin
dərgahındandır”, - deyərlər." (3 Əli İmran, 7)
"Lakin onların elmdə
qüvvətli (möhkəm) olanları və möminləri sənə nazil edilənə və səndən əvvəl
nazil edilənə və səndən əvvəl nazil olanlara inanır." (4 ən-Nisa/162)
Yenə möminlər sözü
yəhudilər, hırisyitanlar və Sabiilərlə birlikdə də istifadə edilmiş və daha
sonra belə buyurulmaqdadır:
"İman
gətirənlərdən (müsəlmanlardan), musavi (yəhudi), isəvi (xristian) və
sabiilərdən Allaha, axirət gününə (sədaqətlə) inanıb yaxşı iş görənlərin
mükafatları Rəbbinin yanındadır. (Qiyamət günü) onların nə bir qorxusu olar, nə
də onlar bir qəm-qüssə görərlər." (2 əl-Bəqərə/62)
Bu xitabın başında
söz mövzusu edilən möminlər, bu üç qrupun xaricində qalan kəslərdir. Ondan
sonra söz mövzusu edilən iman isə onların hamısını əhatəsinə götürmüşdür.
Necə ki Uca
Allah"ın bu buyruğunda da belədir:
"İman gətirib
yaxşı əməllər edənlər isə yaradılmışların ən yaxşılarıdır." (98
əl-Beyyinə/7)
Allah"ın
icazəsiylə bunu da genişcə açıqlayacağıq.
Burada məqsəd,
xaricdə görünən və ya içdə olan iman mövzusundakı ümumilik və xüsusiyyətdir.
Din mənsublarına nisbətlə ümumilik bir başqa mövzudur. Lakin iman, İslamla
birlikdə söz mövzusu ediləcək olsa, İslam görünürdeki əməllər haqqında istifadə
edilər, iki şahidlik, namaz, zəkat, oruc və həcc iman isə ürəkdə olan
Allah"a, mələklərinə, kitablarına, Rəsullarına və axirət gününə inanmaq
haqqında istifadə edilər.
Necə ki İmam Əhmədin
Ənəs (Radıyallahu ənh)dan rəvayət etmiş olduğu hədisdə də belə deyilmişdir.
Buna görə Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) belə buyurmuşdur:
"İslam
(alənilikdir) ictimailikdir, iman isə ürəkdə olandır." (Buxari, İman/39)
İman, mücərrəd olaraq
istifadə edildiyində, əhatəsinə İslam və saleh əməllər də girər. Necə ki imanın
hissələrini açıqlayan hədisdə də vəziyyət belədir:
"İman yetmiş
küsər şöbədir, onun ən üstünü Allah"dan başqa ibadətə layiq ilah
yoxdur" sözüdür, ən aşağı səviyyəsi də yolda keçib gedənləri narahat edən
şeyləri ortadan qaldırmaqdır." (Buxari, İman/40; Eşribe, 4/8; Müslim,
İman, 23/25/26/28 vs.)
Yaxşı və xeyirli
işlərin imandan qəbul edildiyini açıqlayan başqa hədislər də vardır. Digər
tərəfdən bəzi saleh əməllərin olmaması halında imanın da tapılmadığının ifadə
edilməsi, o əməllərin fərz (vacib) olduğuna dəlildir. Əgər adamın imanı yox
sayılmayıb, imanın fəzilətindən danışılırsa o zaman da o, əməllərin müstəhəb
oluşuna dəlildir. Çünki Allah və rəsulu Allah"ın və Rəsulunun əmr etdiyi
hər hansı bir işə ad olan bir şeyi ancaq onun bəzi fərzlərinin tərk edilməsi
halında o adı (nəfyədərlər) sürgün edərlər. Rəsulullah"ın:
"Quranın anası
(Fatihə surəsi) oxunmadıqca namaz olmaz." (Bu mənadakı hədislər üçün bk.
Tirmizi, Salat, 115/116; Təfsir, Surə, 1/1; Nəsəi, İftitah/23; Darımı, Salat
/36 vs.)
"Əmin olmayanın
imanı, əhdinə sədaqət göstərməyənin də dini olmaz." (Müsned, III, 135,
154, 210, 251) və buna bənzər digər buyruqları da belədir.
Əgər hərəkət, ibadət
barəsində müstəhəb bir iş isə o təqdirdə iman adı nəfyədilməz. Çünki belə bir
şey mümkün olsaydı, o təqdirdə möminlərin böyük əksəriyyəti haqqında iman,
namaz, zəkat və həcc kimi adlardan törəyən xüsusiyyətlər də istifadə edilməzdi.
Çünki özündən daha fəzilətli olmayacaq heç bir əməl yoxdur. Heç bir kimsənin də
Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)ın etdiyi qədər yaxşılıq etməsi mümkün
deyil. Hətta Əbu Bəkir və Ömər kimi belə edə bilməz. Əgər bu əməlləri müstəhəb
olan kamal dərəcəsində edə bilməyən kimsə mövzusunda bu adların da nəfyedilməsi
caiz olsaydı, əvvəlki də sonrakı müsəlman əksəriyyət haqqında bu əməllərin
nəfyedilməsi də mümkün olardı. Ancaq ağılı başında heç bir kimsə belə bir şey
söyləyə bilməz.
Burada nəfyedilənin
kamal olduğu şəklindəki şərhə gəlincə, əgər bununla tərk edənin pislənilməsi və
cəzaya məruz qalmasını tələb edən "vacib kamal" in nəfyedildiyini
izah etmək istəyirsə, bu şərh doğrudur. Əgər "müstəhəb olan kamal" in
nəfyedildiyini izah etmək istəyirsə, Allah"ın və Rəsulunun sözlərində
qətiliklə belə bir şey yoxdur; olması da caiz deyil. Çünki vacib olanı,
üzərində vacib olduğu şəkliylə yerinə yetirən və bunu əskik buraxmayan kimsə
haqqında gerçək olmaq və ya məcaz yoluyla:
"O belə bir iş
etməmişdir" demək mümkün deyil. Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)
namazını doğru dürüst etməyən bir bədəvi ərabə:
"Geri dön,
namazını qıl. Çünki sən namaz qılmadın" (Buxari, Eyman/15; Tirmizi,
Salat/11; Nəsəi, Tətbiq /15; Sehv/67) buyurması və saffın arxa tərəfində namaz
qılaraq namazını qaytarmasını əmr etdiyi adama:
"Saffın
arxasında tək başına namaz qılanın namazı yoxdur" deməsi bir vacibi tərk
etməsi səbebiylədir.
Uca Allah"ın bu
buyruğu da belədir:
"Möminlər yalnız
Allaha və Peyğəmbərinə iman gətirən, (iman gətirdikdən) sonra heç bir
şəkk-şübhəyə düşməyən, Allah yolunda malları və canları ilə vuruşanlardır! Məhz
belələri (imanlarında) sadiq olanlardır! ." (49 əl-Hucurat/15)
Burada cihadın da,
şübhəyə düşməmənin də fərz olduğu açıqlanmaqdadır. Cihad hər nə qədər fərzi
kifaye olsa da, işin başında bütün möminlər cihad ilə həmsöhbətdirlər. Hamısı
da onun fərz olduğuna inanmaqla öhdəçiliklidir. Fərzi ayn olması halında, onu
yerinə yetirməkdə qərarlı olmaları lazımdır, işdə bundan ötəri Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) belə buyurmuşdur:
"Hər kim gazaya
(Cihad"a) çıxmadan və içində (Cihad) qaza etmək niyyəti daşımadan ölsə,
nifaqdan bir şöbə üzrə ölər." (Müslim,imare/158; Əbu Davud, Cihad/17;
Nəsəi, Cihad/2)
Bu hədisi Müslim
rəvayət etmişdir. Bu hədisdə, içindən cihad niyyəti keçirməyən kimsənin
nifaqdan bir şöbə üzrə öləcəyi xəbər verilməkdədir.
Yenə cihad, bir çox
növləri əhatə edən bir cins addır. Bu növlərdən hər hansı birinin mömin üzərinə
fərz olması da qaçınılmaz bir şey olmaqdadır.
Uca Allah"ın bu
buyruğunda olduğu kimi:
"Möminlər yalnız
o kəslərdir ki, Allah adı çəkiləndə (Onun heybət və əzəmətindən) ürəkləri
qorxudan titrəyər, Allahın ayələri oxunduğu zaman həmin ayələr onların
imanlarını daha da artırar, onlar ancaq öz Rəbbinə təvəkkül edər.Namaz qılar və
verdiyimiz ruzidən (Allah yolunda) sərf edərlər." (8 əl-Ənfal, 2-4)
Bütün bunlar fərzdir.
Uca Allah"a təvəkkül etmək fərzlərin ən böyüklərindən biridir. Uca
Allah"a qarşı ixlaslı olmaq da belədir. Allah"ı və Rəsulunu sevmək də
bir fərzdir. Şanı Uca Allah"ın bir başqa ayədə təvəkkülü əmr etməsi, onun
dəstəmazı, qüslsüzlükdən təmizlənməyi əmr etməsindən daha böyükdür.
Allah"dan başqasına təvəkkül etməyi də nəhy etmişdir.
Uca Allah belə
buyurmaqdadır:
"Yalnız Ona
ibadət et və yalnız Ona təvəkkül elə." (11 Hud /123)
"Allahdan başqa
ibadətə layiq olan məbud yoxdur." (3 Əli İmran /2)
"Möminlər ancaq
Allah"a təvəkkül etsinlər." (64 ət-Tegabün /13)
"Əgər Allah sizə
yardım edərsə, heç kəs sizə qalib gələ bilməz. Yox, əgər sizi zəlil edərsə,
Ondan sonra kim sizə kömək edə bilər? Buna görə də möminlər Allaha təvəkkül
etsinlər!." (3 Əli İmran /160)
"Musa dedi: “Ey
qövmüm! Əgər Allaha iman gətirmisinizsə və təslim olmusunuzsa, Ona təvəkkül
edin!." (10 Yunus /84)
Uca Allah"ın:
" Möminlər
yalnız o kəslərdir ki, Allah adı çəkiləndə (Onun heybət və əzəmətindən)
ürəkləri qorxudan titrəyər, Allahın ayələri oxunduğu zaman həmin ayələr onların
imanlarını daha da artırar." (8 əl-Ənfal /2) buyruğuyla əlaqədar olaraq
bunlar deyilə bilər.
Ürəyin bir sıra
halları və əməlləri olar ki, bunlar o ürəkdə stabillik bulan imanın qaçınılmaz
təzahürləridir, belə ki insan mömin isə onun bu mövzuda bir qəsdi olmasa belə,
bunlar özbaşına ortaya çıxar.
Bunların olmaması
isə, ürəkdə fərz olan imanın ortaya çıxmadığını göstərər.
Uca Allah"ın bu
buyruğunda olduğu kimi:
"Allaha və
axirət gününə inanan heç bir tayfanın Allah və Onun Peyğəmbəri əleyhinə
çıxanlarla - öz ataları, oğulları, qardaşları, yaxın qohumları olsalar belə -
dostluq etdiyini görməzsən. Onlar elə kimsələrdir ki, Allah onların qəlblərinə
iman yazmış və Öz dərgahından onlara ruh (güc) vermişdir." (58 əl-Mücadələ
/22)
Bu buyruğunda bizə,
Allah və Rəsuluna qarşı sərhəd mübarizəsinə girişən kəsləri sevəcək bir möminin
tapıla bilməyəcəyini xəbər verməkdədir.
Çünki özlüyündə iman,
iki ziddən birinin digərini ortadan qaldırdığı kimi, bu cür kəsləri sevməyi də
ortadan qaldırmaqdadır, iman var olduğu təqdirdə, onun ziddi ortadan qalxar.
Bu isə Allah"ın
düşmənlərinə sevgi bəsləməkdir.
Adam ürəyiylə
Allah"ın düşmənlərinə bağlı olursa, bu onun ürəyində fərz olan imanın
tapılmadığının göstəricisidir.
Bir başqa ayəti
kərimədə Uca Allah"ın bu buyruğu da bunun kimidir:
" Onların (kitab
əhlinin) bir çoxunun kafirlərlə dostluq etdiyini görürsən. Gör nəfslərinin
əvvəlcədən onlar üçün hazırladığı şey (küfr) necə pisdir ki, Allahın onlara
qəzəbi tutmuşdur. Onlar əbədi əzaba düçar olanlardır!Əgər onlar Allaha,
Peyğəmbərə və ona nazil olana inansaydılar, onları (kafirləri) özlərinə dost
tutmazdılar. Lakin onların çoxu itaətdən çıxmış fasiqdirlər!." (5
əl-Maidə, 80/81)
Burada bir şərt
cümləsi zikr edilmişdir ki, şərtin varlığı halında (meşrut) şərt qoşulanın da
var olacağı aydın olmaqdadır. Bu şərt ilə (meşrut) şərt qoşulanın
nəfyedilməsini tələb edən bir ədat ilə edilərək:
"Əgər onlar
Allaha, Peyğəmbərə və ona nazil olana inansaydılar, onları (kafirləri) özlərinə
dost tutmazdılar." deyilməkdədir.
İşdə bu da, sözü
keçən imanın onların bu inkarçıları vəli əldə etmələrini nəfyetdiyinin, onları
vəli əldə etmənin imana zidd olduğunu, eyni ürəkdə həm imanın, həm də onları
vəli əldə etmənin tapıla bilməyəcəyinin dəlilidir.
Eyni şəkildə bu
onları vəli əldə edən kimsənin Allah"a, Rəsulunə və Rəsullərinə endirilənə
inanmağı ehtiva edən fərz imanın gərəyini yerinə yetirmədiyinin də dəlilidir.
Uca Allah"ın bu
buyruğu da belədir:
" Ey iman
gətirənlər! Yəhudi və xaçpərəstləri (özünüzə) dost tutmayın! Onlar bir-birinin
dostudurlar. Sizdən kim onlarla dostluq edərsə, o da onlardandır." (5
əl-Maidə /51)
Bundan əvvəlki
ayələrdə Uca Allah bizlərə, onları dost əldə edən kimsənin mömin ola
bilməyəcəyini ifadə etdiyi kimi, burada da onları dost əldə edən kəslərin onlardan
olacağını bildirməkdədir. Onsuz da Qurani Kərimin bir qisimi bir qisiminin
tamamlayıcısıdır.
Uca Allah belə
buyurmaqdadır:
"Allah sözün ən
gözəlini (Quranı, ayələri) bir-birinə bənzər, (xəbərləri və hekayətləri,
əmrləri və qadağanları, vədləri və təhdidləri) təkrarlanan bir kitab şəklində
nazil etdi. Ondan (Quranın təhdidlərindən) Rəbbindən qorxanların tükləri
biz-biz olar. Allahın zikrindən (öyüd-nəsihətlərindən, vədlərindən) sonra
ürəkləri yerinə gəlib qorxuları gedər." (39 əz-Zumər /23)
Uca Allah"ın bu
buyruğu da bu növdəndir:
" Həqiqətən,
möminlər ancaq Allaha və Onu Peyğəmbərinə iman gətirən, ümumi bir iş üçün
Peyğəmbərlə bir yerdə olduqda ondan izin almamış bir yerə getməyən
kimsələrdir." (24 ən-Nur /62)
Burada ondan icazə
götürmədən ayrılıb getmənin caiz olmadığına və ondan icazə götürmədən getməmək
lazım olduğuna dəlil vardır. Allah"ın Rəsulundan icazə götürmədən gedən
bir kimsənin imanın gərəyi olaraq üzərinə fərz olan bir xüsusu tərk etmiş
olacağı ifadə edilməkdədir. İşdə bundan ötəri belə bir kimsədən iman
nəfyedilmişdir. Ayəti kərimədə keçən "İnnema" ədatı sözü keçənin
subutuna, ondan başqasının da nəfyinə işarə etməkdədir.
Bəzi üsul alimləri
belə deməkdədir:
Bu ədatın
"inne" qisimi subut, "ma" qisimi nefiy üçündür. Bu ikisi
bir yerdə olması halında, həm nefyə həm də subuta işarə edər. Ancaq Ərəbcəni
danışanlar ilə bu mövzuda elmə söykənərək söz söyləyən mütəxəssislər belə bir
şey qəbul etməzlər. Burada iştirak edən "ma" ədatı, "inne"
və bənzəri ədatlarla birlikdə istifadə edilən və bu ədatın funksiyasını
təsirsiz hala gətirən və "kaffe" deyə bilinən bir ədatdır. Çünki
"inne" ədatı yalnız ad cümlələri üçün istifadə edildiyində
funksiyasını yerinə yetirər. Ona əlavə olunan "ma" ədatı,
funksiyasını qaldıraraq onu yalnız ad cümlələrinə xas olmaqdan çıxarar və
bundan sonra həm hərəkət həm də ad cümlələri gələ bilər. O baxımdan
"ma" ədatının ona əlavə olunmasıyla, həm mənanı və həm də funksiyanı
dəyişər. "Keennema" kimi ədatlar da belədir.
Uca Allah"ın:
"(Münafiqlər:)
“Allaha, Rəsulunə iman gətirdik, itaət etdik!” deyər, bundan sonra isə onlardan
bir dəstə (Rəsuldən) üz çevirər. Belələri mömin (dilləri ilə ürəkləri bir olan
müsəlman) deyillər.aralarında hökm etmək üçün Allah'a və Rəsulunun yanına
çağırıldıqda onlardan bir dəstə (onun yanına gəlməkdən, haqqa boyun qoymaqdan)
dərhal üz çevirər.Əgər haqq onların tərəfində olsa, itaət edib (tez) onun
yanına gələrlər.Onların qəlblərində mərəzmi (şəkk, nifaq mərəzimi) var? Yaxud
Allahın və Rəsulunun onlara cövr, haqsızlıq edəcəklərindən qorxurlar? Xeyr,
onlar özləri zülmkardırlar! (Allaha asi olmaqla özləri-özlərinə zülm edirlər!)
Aralarında hökm vermək üçün Allah"a və Rəsulunun yanına çağırıldıqları
zaman möminlərin sözü ancaq: “Eşitdik və itaət etdik!” - deməkdən ibarətdir.
Nicat tapanlar da məhz onlardır!." (24 ən-Nur, 47-51)
Gerçək möminin
fərzləri yerinə yetirən və haramlardan çəkinən kimsə olduğu mövzusunda Uca
Allah:
"Onlar həqiqi
möminlərdir" (8 əl-Ənfal /4) buyurmuş və yalnız beş xüsusiyyət ifadə
etmişdir. Eyni şəkildə:
"Möminlər yalnız
Allaha və Rəsuluna iman gətirən, (iman gətirdikdən) sonra heç bir şəkk-şübhəyə
düşməyən, Allah yolunda malları və canları ilə vuruşanlardır! Məhz belələri
(imanlarında) sadiq olanlardır!." (49 əl-Hucurat /15) və
"Səndən izin
istəyənlər - məhz belələri Allaha və Onun Rəsuluna inananlardır." (24
ən-Nur /62) buyruğunda da müəyyən bəzi xüsusiyyətlər sayılmışdır deyiləcək
olsa, buna iki şəkildə cavab vermək mümkündür.
Birincisi: Burada
sözü keçən şeylərin tərk edilən şeyi tələb etməsi şəklindədir. Yəni
Allah"ın zikr edilməsi halında ürəklərinin qorxudan titrəməsindən, onlara
qarşı Allah"ın ayələri oxunduğu zaman imanlarının artması ilə birlikdə
Allah"a təvəkkül etmələrindən, batınen və zahirən əmr olunduqları şəkildə
namazı etmələrindən, eyni şəkildə sahib olduqları maldan Allah yolunda
xərcləmələrindən danışılması, geri qalan xüsusları etmələrini də tələb
etməkdədir. Çünki Allah"ın xatırlanması əsnasında ürəyin qorxudan
titrəməsi, ONdan qorxmağı tələb edir. Necə ki bəzi alimlər
« ﻭﺟﻠﺖ » sözünü
"qorxar" şəklində təfsir etmişlər. İbn Məsudun qiraətində də bu « ﺍﺫ
ﺍﺫﻛﺮﺍﷲ ﻓﺮﻗﺕ ﻗﻠﻭﺒﻬﻡ » şəklindədir. Belə bir şərh doğru bir şərhdir. Çünki
"vecel" sözü, lüğətdə qorxmaq, deməkdir. O baxımdan Ərəbcədə bu «
ﺤﻣﺮﺓ ﺍﻠﺧﺟﻝ ﻭﺻﻓﺮﺓ ﺍﻠﻭﺟﻞ » xəcalətdən ötəri yüzün qızarması və qorxmaqdan ötəri
də yüzün saralması deyimi istifadə edilər. Uca Allah"ın bu buyruğu bu
növdəndir:
"Ürəkləri
Rəbbinin hüzuruna qayıdacaqlarından qorxuya düşüb verməli olduqlarını (zəkatı,
sədəqəni) verənlər." (23 əl-Mu'minun /60)
Bunun üzərinə Aişə
(Radıyallahu ənhu):
"Ey
Allah"ın Rəsulu burada haqqında danışıqı edilən adam zina edən, oğurluq
edən və bundan ötəri də cəzalandırılmaqdan qorxan adamdırmı?" deyə
soruşmuş.
Rəsulullah da bu
cavabı vermişdir:
"Xeyr, ey
Sıddıkın qızı. Bu namaz qılan, oruc tutan, sədəqə verən, bununla birlikdə qəbul
edilməyəcəyindən qorxan kimsədir." (Müsned, VI, 159)
Süddi, Uca
Allah"ın:
"Allah"ın
adı xatırlandığında qorxularından ötəri ürəkləri titrəyənlər" buyruğunu
açıqlayarkən belə deməkdədir:
"Bu bir
haqsızlıq etmək və ya bir günah işləmək istəyib də bundan imtina edən kimsədir."
Uca Allah"ın bu
buyruqları da buna bənzəməkdədir:
"Amma kim
(qiyamət günü) Rəbbinin hüzurunda durmaqdan qorxmuş və nəfsinə istəyini
(şəfvəti) qadağan etmişsə, Həqiqətən, onun yurdu Cənnətdir!." (79
ən-Naziat, 40/41)
"Şübhəsiz ki,
Rəbbinin məqamından (hüzurunda haqq-hesab üçün durmaqdan) qorxanları iki cənnət
(Ədn nə Nəim cənnətləri) gözləyir!." (55 ər-Rəhman /46)
Mücahid və digər bəzi
təfsirçilər, burada söz mövzusu edilən adamın, bir günah işləməyə qərar verdiyi
halda, daha sonra Allah"ın hüzurunda dayanacağını düşünərək ONdan qorxan
və etməkdən imtina edən kimsə olduğunu söyləmişlər.
"Allah"ı
xatırlamaqdan ötəri qorxudan ürəyin titrəməsi" Allah"a qarşı haşyet
və qorxu eşitməyi də əhatə etdiyinə görə, bu vəziyyət adamı, əmr edilən şeyi
etməyə və qadağan olan şeyləri tərk etməyə aparar.
Sehl b. Abdullah
deyər ki:
Qul ilə Allah,
arasında, batil iddialardan daha qalın bir pərdə yoxdur.
Allah"a qarşı
ehtiyac və zillət içərisində olmaq isə ən yaxın bir yoldur. Dünya və axirətdəki
bütün xeyrlərin əsasıda Allah"dan qorxmaqdır.
Uca Allah"ın bu
buyruğu da buna dəlildir:
"Musanın qəzəbi
yatanda lövhələri götürdü. Onların birində: “Rəbbindən qorxanlar doğru yola və
mərhəmətə nail olacaqlar!” (deyə yazılmışdı)." (7 əl-Ə'Raf /154)
Burada hidayət və
rəhmətin, rəblərindən qorxan kəslərə aid olacağı xəbər verilməkdədir.
Mücahid və ibrahim
deyər ki:
Bu ayələrdə haqqında
danışıq edilən adam, bir günah işləmək istəyib də Allah"ın hüzurunda
dayanacağını xatırlayaraq günahı tərk edən kimsədir. Bunu İbn Ebi"d-Dünya,
İbn'ül-Ca'd'en, O Mənsur' dan, Mənsur da İbrahim"dən,
Uca Allah"ın:
"Rəbbinin
məqamından (hüzurunda haqq-hesab üçün durmaqdan) qorxanları iki cənnət
gözləyir!" buyruğunun şərhiylə əlaqədar sözlərindən köçürməkdədirlər, işdə
bunlar Uca Allah"ın:
"Məhz onlar öz
Rəbbi tərəfindən (göstərilmiş) doğru yoldadırlar. Nicat tapanlar (axirət
əzabından qurtarıb Cənnətə qovuşanlar) da onlardır." (2 əl-Bəqərə /5)
buyruğunda söz mövzusu edilən felah əhli olan kəslərdir. Eyni zamanda bunlar,
Uca Allah"ın bu buyruqlarında söz mövzusu edilən möminlər və təqva
sahibləridir:
"Əlif, Lam, Mim.
Bu, (Allah tərəfindən nazil edilməsinə, haqdan gəlməsinə) heç bir şəkk-şübhə
olmayan, müttəqilərə(Allahdan qorxanlara, pis əməllərdən çəkinənlərə) doğru yol
göstərən Kitabdır." (2 əl-Bəqərə, 1/2)
Necə ki bir ayənin
sonunda da belə buyurulmuşdur:
"Doğru
olanlarda. Müttəqi olanlar da onlardır!." (2 əl-Bəqərə /177)
Uca Allah"ın
Kitabına uyğun gələn kəslər də bu ayədə ifadə edildiyi üzrə:
"Məndən sizə
doğru yolu göstərən bir rəhbər (kitab, yaxud peyğəmbər) gəldiyi zaman hər kəs
Mənim haqq yolumu tutub getsə, nə yolunu azar, nə də bədbəxt olar!." (20
Təha /123) və
O sapan və dəlalətə
uğrayan bir kimsə deyilsə, haqqa tabe olan və hidayət bulan kimsə deməkdir.
Adam bədbəxt deyilsə, mərhəmət olunmuş kimsə deməkdir, işdə bunlar
Allah"ın özlərinə nemət vermiş olduğu peyğəmbərlərdən, sıddiklardan,
şəhidlərdən, salehlərdən, qəzəbə uğramayan və sapmayan kəslərdən olan dümdüz
yoldakı kəslərdəndir. Çünki rəhmət əhli olan kəslər qəzəbə uğramış olanlardan
ayrıdır. Hidayət tapmış olanlar sapan kəslər deyil. Buna görə Uca
Allah"dan qorxan kəslərin, Allah"a qarşı təqva sahibi kəslər olacağı,
əzab görmədən cənnətə haqq qazanacaqları və fərz olan imanı lazımınca yerinə
yetirən kəslər olduqları açıqca ortaya çıxmış olmaqdadır.
Bu xüsusiyyətə işarə
edən buyruqlardan biri də bu ayəti kərimədir:
"Allahdan Öz
bəndələri içərisində ancaq alimlər qorxar" (35 Fatır /28)
Bu alim olanlar
xaricində heç kimin ONdan gərəyi kimi qorxmayacağı mənasını verər. Beləcə Uca
Allah bizlərə, özündən qorxan (haşyet eşidən) hər kəsin alim olduğunu xəbər
verməkdədir. Necə ki bir başqa ayəti Kərimədə belə buyurmaqdadır:
"Məgər axirətdən
qorxan, Rəbbinə (Allahın mərhəmətinə) ümid bəsləyən, gah səcdəyə qapanıb, gah
da ayaq üstə durub gecə saatlarını ibadət içində keçirən (müti bəndə kafirlə
bildirmi)?! De: “Heç bilənlərlə bilməyənlər (alimlə cahil) eyni ola bilərmi?!
(Allahın ayələrindən, dəlillərindən) yalnız ağıl sahibləri ibrət alar!."
(39 əz-Zumər /9)
Haşyet, hər vaxt üçün
reca (yaxşılıq ümidi) 'ye də əhatə etməkdədir. Əgər belə bir şeyi əhatə
etməyəcək olsa, kunut (rəhmətdən ümid kəsmə) olar. Necə ki "reca",
bərabərində qorxmağı da tələb etməkdədir.
Qorxu olmadığı
təqdirdə o, güvən eşitmək demək olar. Uca Allah"dan qorxan və ümid edən
(əhli havf və reca) Uca Allah"ın tərifini qazanmış olan məlumat sahibi
kəslərdir. Əbu Hayyan ət- Teyminin belə dediyi rəvayət edilməkdədir:
Elm adamları üç
çürlüdür:
1 - Biri Allah"ı
bilər, Allah"ın əmrini bilməz,
2 - Biri
Allah"ın əmrini bilər, Allah"ı bilməz,
3 - Bir başqası isə
Allah"ı da, Allah"ın əmrini də bilər.
Allah"ı bilən
adam Allah"dan qorxan adamdır. Allah"ın əmrini bilən adam,
Allah"ın nəyi əmr etdiyini və nəyi qadağan etdiyini bilən adamdır. Səhih
hədisdə Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)ın belə buyurduğu rəvayət
edilmişdir:
"Allah"a
and içərəm ki, aranızda Allah"dan ən çox haşyet eşidən və ONun
sərhədlərini ən yaxşı bilən adam olduğumu ümid edərəm." (Buxari, Nikah /1;
Müslim, Siyam, 74 / 79)
Haşyet sahibi kəslər,
Kitab və Sünnədə təriflənmiş elm əhli kəslər olduqlarına görə, bunlar tənqid
edilməyə layiq kəslər ola bilməzlər. Bu isə ancaq fərzləri etmək halında söz
mövzusu olar. Uca Allah"ın bu buyruğu buna dəlildir:
"Rəbbi də onlara
(peyğəmbərlərə) belə vəhy etdi: “Biz o zalımları mütləq məhv edəcəyik!,Onlardan
sonra da yurdlarında sizi yerləşdirəcəyik. Bu (varislik), məqamımdan (qiyamət
günü haqq-hesab üçün hüzurumuza durmaqdan) və əzabımdan qorxanlara
aiddir!." (14 İbrahim, 13/14)
"Rəbbinin
məqamından (hüzurunda haqq-hesab üçün durmaqdan) qorxanları iki cənnət
gözləyir!" (55 ər-Rəhman /46)
Uca Allah bu
buyruqları ilə qorxan kəslərə dünya həyatında kömək, axirətdə də mükafat vermək
vədində tapılmışdır. Bu isə onların vəzifələrini yerinə yetirmələrindən
ötəridir, işdə bu da qorxmanın, fərz olan vəzifəni etməyi tələb etdiyinə
dəlildir. Digər tərəfdən günahkar kimsəyə, "Allah"dan kormaz"
deyilməsinin səbəbi də budur, işdə Uca Allah"ın bu buyruğu bu mövzuya
işarə etməkdədir:
"Allah yanında
yalnız o kəslərin tövbəsi qəbul olunar ki, onlar nadanlıq ucundan pis bir iş
gördükdən sonra dərhal tövbə edərlər." (4 ən-Nisa /17)
Əbul-Əliyə deyər ki:
Mən Məhəmmədin
yoldaşlarına bu ayə haqqında soruşdum. Mənə belə dedilər:
Allah"a üsyankar
olan hər kəs cahildir. Ölümdən əvvəl tövbə edən kimsə də tez tövbə etmiş
deməkdir. Digər təfsirçilər də bu şəkildə söyləmişdir.
Mücahid dərki:
Hər üsyankar, üsyan
etdiyi zaman cahildir.
Hasen, Katade, Ata,
Süddi və başqaları belə deməkdədir:
Onlara
"cahillər" adının verilməsinin səbəbi onların nəyin doğru və nəyin
səhv olduğunu ayırdedemeyen kəslər olmaları deyil, üsyanlarıdır.
Zeccac deyər ki:
Ayənin mənası,
etdikləri işin pis olduğunu bilməyən kəslərə işarə deyil. Çünki müsəlman,
bilmədiyi bir şeyi etdiyində bir pislik işləmiş sayılmaz. Bunun iki mənanı
vermə ehtimalı vardır.
Bunlardan birincisi,
onlar bu işi edərkən, onda nəyin məkruh və xoşlanılmayan olduğunu bilməzlər,
ikincisi isə, onlar sonunun xoşuna gəlməyən bir şey olduğunu bilərək və bu
mövzuda bəsirət sahibi kəslər sifətiylə bu işi etməyə cəhd etmiş və dünya
həyatını axirətə seçmişlər, işdə onlar azca bir rahatı daha çox və böyük bir
rahata seçdiklərindən və onu əbədi afiyətə (səlamətlıqa) üstün tutduqlarından
ötəri cahil deyə adlandırılmışlar. Bu vəziyyətdə Zeccac, cəhaləti və
məlumatsızlığı ya hərəkətin aqibətini bilməmək və ya iradənin pozuqluğu olaraq
anlamış olur. Bu iki xüsusun bir yerdə olduğu da deyilə bilər. Bu mövzuya bağlı
şərhlər Cehmiyye ilə mübahisələrimizi ələ alan mövzularımızda genişcə
edilmişdir.
Burada məqsəd budur:
Uca Allah"a
qarşı üsyankar olan hər kəs cahildir. Ondan qorxan hər kəs də alim və
Allah"a itaət edən bir kimsədir. Adamın cahil olmasının səbəbi
Allah"dan qorxacaq olsa, qətiliklə ONA qarşı gəlməz.
Necə ki İbn Məsud
(Radıyallahuanh)"ın bu sözü də bu növdəndir:
"Məlumat olaraq
Allah qorxusu və cəhalət olaraq da Allah mövzusunda aldanış kifayətdir. Çünki
qorxulan şeyin düşünülməsi, ondan qaçmağı, sevilən şeyin düşünülməsi onu
istəməyi və arxasından getməyi tələb edir. Əgər qorxulan şeydən qaçmaz və
arzulanan şeyi istəməzsə, bu onun bu xüsusiyyəti tam mənasıyla düşünmədiyinin
işarəsidir. Lakin bəzən bu xüsusdakı xəbər üzərində düşünə bilər. Xəbəri
düşünmək, onu təsdiq etmək və bu mövzuda istifadə edilən ifadələri öyrənmək,
haqqında xəbər verilən şeyi düşünməkdən fərqli bir şeydir. Yenə təsəvvür edilən
şey onun tərəfindən nə sevilir, nə də xoşlanılmırsa vəziyyət eyni şəkildədir.
Çünki insan başqası haqqında qorxulu olan və başqası üçün sevilən şeyləri
təsdiq edə bilər və bundan ötəri özünün qaçması və ya arzulaması da söz mövzusu
olmaz. Yenə adama sevdiyi şeylər və xoşlanmadığı şeylər xəbər verilməklə
birlikdə xəbər verəni yalanlamır, əksinə doğru söylədiyini bildiyi halda,
ürəyi, özünə xəbər verilən şeyləri gərəyi kimi təsəvvür etməkdən uzaq olaraq
başqa işlərlə məşğul isə, o adam yenə qaçmaq və ya arzuladığını əldə etmək üçün
hərəkətə keçməz."
Həsən Bəsri
(Rahiməullah) tərəfindən deyildiyi bilinən və Rəsulullah (Sallallahu əleyhi ve
səlləm)"dən da mürsəl bir hədis olaraq rəvayət edilən sözdə belə
deyilməkdədir:
"elm
ikidir." (Keşfu'l-Hafa, 1765 nömrəli hədis bu tərcümədədir: "Elm iki
cürdür: Dinlər elmi və bədənlər elmi" Bu halıyla uydurma olduğu
yazılmaqdadır.)
Bir elm ürəkdədir bir
elm dildədir. Ürəyin elmi faydalı olan elmdir. Dildəki elm isə, Allah"ın
qullarına qarşı hüccetidir.
Buxari və Müslimdə
Əbu Musa (Radıyallahuanh)"dan gələn rəvayətə görə Rəsulullah (Sallallahu
əleyhi ve səlləm) belə buyurmuşdur:
"Quran oxuyan
mömin turunc kimidir. Onun dadı da qoxusu da xoşdur.
Quran oxumayan mömin
isə xurmaya bənzər, dadı xoşdur lakin qoxusu yoxdur.
Quran oxuyan münafiq
də reyhana bənzər, qoxusu xoş lakin dadı acıdır.
Quran oxumayan
münafiq isə Əbu Cəhil qarpızına bənzər. Həm acıdır, həm də qoxusu yoxdur."
(Buxari, Ətimə /30; Fedailu'l-Kur'an, 17 /36; Müslim, Musafirun, /243; Əbu
Davud Ədəb /79; Nəsəi, İman /32)
İşdə Quranı oxumayan
münafiq Quranı öyrənmək və onun mənasını düşünməklə birlikdə bəzən
Allah"ın sözü olduğunu və Rəsulunun haqq olduğunu qəbul etməklə birlikdə
mömin olmaz.
Necə ki yəhudilər də,
Rəsulullahı eynilə öz uşaqlarını tanıyar kimi tanışları və onun Rəsul olduğunu
bildikləri halda mömin deyillər idi, iblis, Firon və başqalarının vəziyyəti də
belədir. Lakin bu vəziyyətdə olan kimsə üçün tam bir məlumat və əskiksiz bir
bacarığın ortaya çıxması söz mövzusu deyil.
Çünki tam bir məlumat
və əskiksiz bir bacarıq qaçınılmaz olaraq bunun gərəyi olan əməli də tələb edir.
Bu baxımdan
bildiyiylə əməl etməyən kəslərin -əvvəldən də toxunulduğu kimi- cahil olduqları
deyilər.
"Akale"
masdarından törəmiş olan "ağıl" sözü də, çoxu nəzəri məlumat
sahiblərin tərəfindən elm növlərindən biri olaraq qiymətləndirilməsinə
baxmayaraq, belədir. Onun da lazımınca əməl edilən bir məlumat olaraq qəbul
edilməsi qaçınılmaz bir şeydir.
Xeyiri bilib, onu
istəyəndən şəri də bilib onu tərk edəndən başqasına "axıl (ağıllı)" demək
mümkün deyil,
İşdə bundan ötəri
cəhənnəmliklər belə demişdir:
"Onlar: “Əgər
biz (peyğəmbərlərin öyüd-nəsihətinə) qulaq asıb ağlımızı başımıza yığsaydıq,
cəhənnəm əhli içində olmazdıq!” - deyəcək." (67 əl-Mülk /10)
Münafiqlər haqqında
da belə buyuruImuştur:
"Sən onların
əlbir olduqlarını güman edirsən, lakin onların qəlbləri dağınıqdır. Bunun
səbəbi onların ağılsız bir qövm olmalarıdır." (59 əl-Həşr /14)
Özünə zərər
verəcəyini bildiyi şeyi edən bir kimsə ağılsız kimidir.
- Allah"dan
qorxmaq onu bilməyi və
- Onu bilmək də ona
qarşı haşyet eşitməyi,
- Ona qarşı haşyet
eşitmək də ona itaəti tələb etdiyinə görə:
Allah"dan qorxan
bir kimsə: Allah"ın əmrlərini yerinə gətirən, qadağanlarından da çəkinən
bir kimsə deməkdir.
İşdə əvvəlcə
açıqlamaq istədiyimiz budur.
Yenə Uca
Allah"ın bu buyruğu da buna işarə etməkdədir:
"Əgər nəsihət
etmək fayda versə,öyüd-nəsihət ver!.qorxan kimsə mütləq öyüd-nəsihət qəbul
edəcəkdir!.Bədbəxt isə ondan qaçacaqdır.ən böyük oda girəcəkdir." (87 əl-Ə"la
9/12)
Öyüd və xatırlatma
"Əgər nəsihət
etmək fayda versə,öyüd-nəsihət ver!.qorxan kimsə mütləq öyüd-nəsihət qəbul
edəcəkdir!.Bədbəxt isə ondan qaçacaqdır.ən böyük oda girəcəkdir." (87
əl-Ə"la 9/12)
Burada Uca Allah
özündən qorxan kimsənin öyüd götürəcəyini (tezekkür) xəbər verməkdədir.
Tezekkür isə, ONA
ibadət etməyi tələb edir.
Necə ki Uca Allah
belə buyurmuşdur:
"Sizə ayələrini
göstərən, göydən ruzi endirən məhz Odur.ancaq dönən (Ona şərik qoşmaqdan imtina
edən) kimsə ibrət alar!." (40 əl-Mömin /13)
"(Bütün bunlar
Rəbbinə tərəf) dönüb qayıdan hər bir bəndə üçün ibrət dərsi və öyüd-nəsihət
olsun deyə etdik." (50 Qaf /8)
İşdə bundan ötəri Uca
Allah"ın:
"qorxan kimsə
mütləq öyüd-nəsihət qəbul edəcəkdir!" (87 Ə"lə /10) buyruğu haqqında
təfsirçilər:
Allah"dan qorxan
kəslər, bu Qurandan öyüd götürəcək şərhini gətirmişlər. Uca Allah"ın:
"Ancaq
(Allah"a) yönələn öyüd götürər" (40 əl-Mömin/13) buyruğu ilə əlaqədar
olaraq da, ancaq itaət yoluna dönənlərin öyüd götürəcəyi şəklində bir şərh
gətirmişlər. Çünki tam bir tezekkür (öyüd götürüb xatırlama), tezekkür etdiyi
şeydən tam mənasıyla təsirlənməyi tələb edir. Çünki sevilən bir şey xatırlansa
o istənər, qorxulan bir şey xatırlansa, ondan qaçılar. Uca Allah"ın:
"Həqiqətən,
kafirləri əzabla qorxutsan da, qorxutmasan da, onlar üçün birdir, iman
gətirməzlər." (2 əl-Bəqərə /6) buyruğu da bu növdəndir.
Necə ki Uca Allah bir
başqa yerdə də belə buyurmaqdadır:
"Sən ancaq
Qurana tabe olub, Rəhmandan (Onu) görmədən qorxan kimsəni qorxuda
bilərsən." (36 Yasin/11)
İşdə Uca Allah:
"Həqiqətən,
kafirləri əzabla qorxutsan da, qorxutmasan da, onlar üçün birdir, iman
gətirməzlər" buyruğu ilə, bunların xaricində qalanlardan inzarı
nəfyetmişdir. Bir tərəfdən onlar üçün inzarı subut edərkən, bir başqa baxımdan
nəfyetmişdir. Çünki:
İnzar: qorxulacaq bir
şeyi bildirməkdir.
İnzar, öyrətmək və
qorxutmaq kimidir. Birinə bir şey öyrətsən, öyrətmə əməliyyatı tamamlanmış
deməkdir. Bir başqası isə, onu öyrəndim dediyi halda, onu öyrənməmişdir. Eyni
şəkildə bir kimsəni qorxutsansa, onun qorxmasıyla qorxutma əməliyyatı
tamamlanmış olar. Qorxudulduğu halda qorxmayan kimsənin qorxudulması isə
tamamlanmamışdır. Özünə doğru yolu göstərib hidayət bulan kimsənin vəziyyəti də
belədir. Belə bir kimsənin hidayəti tamamlanmış olar. Uca Allah:
"Bu, heç bir
şəkk-şübhə olmayan, müttəqilərə yol göstərən Kitabdır.'' (2 əl-Bəqərə/2),
buyurur. Özünə doğru yolu göstərdiyin halda o doğru yola getməyən adamın
vəziyyəti də Uca Allah"ın bu buyruğunda dilə gətirilən vəziyyət kimidir:
"Səmud qövmünə
gəlincə, Biz onlara haqq yolu göstərdik, amma onlar korluğu (küfrü) doğru
yoldan üstün tutdular." (41 Fussilət /17)
Belə bir kimsənin isə
doğruya çatdırılması tamamlanmış olmaz. Necə ki: Onu kəsdim və o da kəsildi,
onu, kəsdim lakin kəsilmədi demək də buna bənzəməkdədir.
Tam bir təsir edici
təsirini də özü ilə gətirər. Əgər təsiri ortaya çıxmayacaq olsa, o tam bir
təsir edici deyil. Bir hərəkət, bu təsiri ala biləcək bir yerə rast gəlsə
hamısıyla reallaşar, deyilsə reallaşmaz.
Sevilən şeyi bilmək,
onu istəməyi doğurar. Sevilməyəni bilmək də onu tərk etməyi doğurar. Bu
baxımdan belə bir məlumata "dai" adı verilər. Yenə:
Qüdrət ilə birlikdə
dai, makdurun varlığını tələb edir. Bu isə məqsəd qoyulan şeyi istəməyi tələb
edən və istənən şeyi bilməkdir.
Bütün bu xüsuslar isə
fitrətin sağlam olduğu və pozucu faktorlardan sağlamlıq içersinde tapıldığı
hallarda meydana gəlir. Əgər fitrətdə bir pozuqluq varsa, o zaman insan,
ləzzətli bir şeyin fərqinə varmaz, hətta ondan narahat belə olar. Eyni şəkildə
fitrətin pozuqluğu səbəbindən əslində narahat edici və acı verici şeydən ötəri
ləzzət eşidə bilər.
Fəsad isə həm elmi,
həm də əməli gücün pozuqluğu deməkdir.
Necə ki bal,
xəstəlikdən ötəri ağızında acılıq olan bir kimsəyə acı gəlir. Çünki belə bir
kimsənin duyğusu pozulmuşdur. O qədər ki, dadına baxdığı bir şeyin tam əksinə
olan dadı götürməkdədir. Çünki onun mizacında bir acılıq var, işdə içində
pozuqluq olan kimsənin halı da belədir.
Necə ki Uca Allah
belə buyurmuşdur:
"Siz nədən
bilirsiniz ki, onlara (istədikləri) ayə (möcüzə) gəldikdə yenə də iman
gətirməyəcəklər!.Biz onların ürəklərini və gözlərini əvvəlcə ona (Qurana və ya
göndərdiyimiz hər hansı ayəyə) iman gətirmədikləri kimi tərsinə çevirər və
onları öz azğınlıqları içində şaşqın bir vəziyyətdə qoyarıq." (6 əl-Ən'am,
109/110)
Yenə Uca Allah belə
buyurmaqdadır:
"Onlar doğru
yoldan sapdıqda, Allah da onların qəlbini sapdırdı." (61 əs-Səff /5)
".... və: “Qəlblərimiz
qapalıdır!” - demələrinə görə lənətə düçar edildilər. Xeyr, küfrləri üzündən
Allah onların qəlblərini möhürləmişdir." (4 ən-Nisa /155)
Bir başqa ayədə də
Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"Bizim
qəlblərimiz örtülüdür (pərdəlidir)” Əksinə, Allah onlara küfrlərinə görə lənət
eləmişdir. Buna görə də onların ancaq az bir hissəsi iman gətirər." (2
əl-Bəqərə /88)
Ayəti kərimədə keçən
"Ğulf" sözü çoxluq bir sözdür. Beləcə onlar, yaradılışlarında iman
etmək üçün bir maneənin tapıldığını söyləmək istəmiş kimidirlər. Yəni
ürəklərinin üzərində sanki yaradılışdan örtülər tapıldığı iddiasında
tapılırlar. O baxımdan Uca Allah:
"Xeyr, amma
inkarlarından ötəri Allah onları lənətləmişdir. " buyurmuş və yenə
küfrləri səbəbiylə ürəklərinə möhür vurmuşdur.
"onların yalnız
az bir hissəsi iman gətirər." (4 ən-Nisa /155)
Yenə Uca Allah belə
buyurmaqdadır:
"İçərisində
elələri də vardır ki, səni dinləyər, sənin yanından çıxıb gedən kimi elm
verilmiş kimsələrdən (səhabədən istehza ilə): “(Muhəmməd) bu saat nə dedi?!” -
deyə soruşarlar. Onlar Allahın ürəklərinə möhür vurduğu və öz nəfslərinə uymuş
kimsələrdir!." (47 Məhəmməd /16)
Yenə iman etməyənlər
belə demişlər.
"Onlar dedilər:
“Ey Şüeyb! Dediklərinin çoxunu başa düşmürük." (11 Hud /91)
Uca Allah bu kimi
kəslər haqqında belə buyurmuşdur:
"Əgər Allah
(əzəldən) onlarda bir xeyir (olacağını) bilsəydi, (haqq sözü) onlara
eşitdirərdi." (8 əl-Ənfal /23)
Yəni eşitdikləri
şeyləri onlara qavradıyardı. Onlar bu vəziyyətdə olduqları halda kavratacaq
olsa belə:
"Onlar
eşitməsəydilər belə, yenə də (haqdan inadla) üz çevirərək dönüb
gedərdilər." (8 əl-Ənfal /23)
Çünki onların
fitrətləri pozulmuşdur, anlaya bilməzlər. Anlayacaq olsalar belə lazımınca əməl
etməzlər. Beləliklə onların, sağlam bir məlumat əldə etmə gücü olmadığını, yenə
sağlam bir əməli gücə sahib ola bilmədiklərini ifadə etməkdədir. Yenə Uca Allah
belə buyurmaqdadır:
"Yoxsa elə güman
edirsən ki, onların əksəriyyəti (sən deyən sözü) eşidəcək və ya (ağıllı-başlı)
fikirləşəcək? Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə, ondan daha çox zəlalət
yolundadırlar. (Heyvan heyvanlığı ilə öz mənfəətini bilib ona zərər gətirən bir
işi görməz. Bunlar isə nə xeyirlərini, nə də zərərlərini anlayarlar)." (25
əl-Furqan /44)
Bir başqa yerdə belə
buyurulmaqdadır:
"Biz cinlərdən
və insanlardan bir çoxunu Cəhənnəm üçün yaratdıq. Onların qəlbləri vardır,
lakin onunla (Allahın birliyini sübut edən dəlilləri, özlərinin dini borc və
vəzifələrini) anlamazlar. Onların gözləri vardır, lakin onunla (Allahın
möcüzələrini) görməzlər. Onların qulaqları vardır, lakin onunla (öyüd-nəsihət)
eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə də, (ondan) daha çox
zəlalətdədirlər. Qafil olanlar da məhz onlardır!." (7 əl-Ə'RAF /179)
"Kafirlər səda
və nidadan (çığırtı və bağırtıdan) başqa bir şey anlamayanlara (heyvanlara)
bənzərlər. Onlar kar, lal və kordurlar. Buna görə də haqqı dərk etməzlər."
(2 Bəqərə /171)
Münafiqlər haqqında
da,
"Onlar kar, lal
və kordurlar (haqqı eşitməz, danışmaz və görməzlər). Buna görə də (öz pis
adətlərindən, yaramaz əməllərindən) dönməzlər." (2 əl-Bəqərə /18) buyurmuşdur.
Kimisi bunu belə
açıqlamaqdadır. Onlar eşitmə, görmə və danışma duyğularından faydalana
bilmədikləri üçün tamamilə dilsiz kəslər kimi qiymətləndirilmişlər. Ya da
eşitməkdən, görməkdən və danışmaqdan üz çevirdikləri üçün onlar kar, kor və
lal"lər kimi olmuşlar. Halbuki vəziyyət belə deyil. Əksinə şəxsən onların
ürəkləri kor, kar və dilləri kəsilmişdir.
Necə ki Uca Allah
belə buyurmaqdadır:
"Həqiqətən,
gözlər kor olmaz, lakin sinələrindəki ürəklər (qəlb gözü) kor olar." (22
əl-Həcc /46)
Ürək hökmdar, azalar
da əsgərləri vəziyyətindədir. Ürək düzəlincə bədənin digər qisimləri də
düzələr, pozulunca digər qisimləri də pozular. Beləcə bir səsi ancaq
heyvanların eşitdiyi kimi eşitmək nöqtəsinə gəlir. Yəni o səsin mənasını
qavraya bilməz. Bəzi şeyləri qismən qəbul etsə belə tam bir idrak sahibi ola
bilməz. Çünki tam idrak ürəkdə, sevilənin sevilməsi və iyrənilən şeydən
uzaqlaşması şəklində bir təsirin ortaya çıxmasını tələb edir. Ortaya belə bir
təsir çıxmırsa, bunun tam mənasıyla reallaşacağı düşünülə bilməz, o baxımdan
onu yox qəbul etmək mümkün olar. Çünki tam olmayan bir şey, yoxmuş kimi qəbul
edilir.
Necə ki Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) namazını doğru dürüst etməyən kimsəyə:
"Namazını bir
daha et. Çünki sən namaz qılmadın." buyurmuşdur. (Buxari, Eyman/15;
Tirmizi, Salat /11; Nəsəi Tətbiq /15; Sehv /67)
İşdə bu kimi
vəziyyətlərdə imanın nəfyedilməsi bu növdən bir nefiydir.
Allah onları, adı
xatırlandığında ürəklərinin qorxudan titrəməsi, ayələrini dinlədiklərində
imanlarının artması xüsusiyyətləriylə xarakterizə etmişdir.
Dahhak,
"ayələrinin imanlarını artırması" nı yəqinlərini artırması şəklində,
Rəbi b. Ənəs
haşyetlerini,
İbn Abbas da
təsdiqlərinin artırması şəklində açıqlamışdır.
Uca Allah bu iki
təməl xüsusu bir neçə yerdə söz mövzusu etmişdir. Necə ki belə buyurar:
"İman
gətirənlərin qəlblərinin Allahın zikri və haqdan nazil olan (Quran) üçün
yumşalması vaxtı gəlib çatmadımı?! Onlar özlərindən əvvəl kitab verilən
kimsələr (yəhudilər və xaçpərəstlər) kimi olmasınlar. Onlarla (öz peyğəmbərləri
arasında) uzun bir müddət keçmiş və (öyüd-nəsihəti unutduqları üçün) qəlbləri
sərtləşmişdir. Onların çoxu (Allaha asi olan) fasiqlərdir!." (57
əl-Hədid/16) (mükerrer)
Huşu
Huşu, iki mənanı
ehtiva edər;
Birincisi
təvazökarlıq və zillət,
İkincisi də sakitlik
və güvəndir. Bu isə qatılığa zidd olan ürək yumşaqlığını tələb edir.
Ürəyin huşu eşitməsi
Uca Allah"a qulluğu və yenə ona qarşı hüzur və zəmanəti də ehtiva edər.
Bundan ötəri namazda
huşu, həm bu xüsusiyyəti həm də o birini ehtiva etməlidir. Yəni namazda, həm
təvazökarlıq, həm də sakitlik tapılmalıdır.
İbn Abbas Uca
Allah"ın:
"O kəslər ki,
namazlarında müti olub boyun əyərlər!." buyruğu haqqında, "Zəlil
olaraq boyun əyənlərdir" deyərkən;
Həsən və Katadedən
"qorxanlardır",
Mukatildən
"təvazökar olanlardır" şəklində şərh etdikləri rəvayət edilmişdir.
Əli (Rədiyallahuənh)
də belə demişdir:
"Huşu ürəkdədir.
Müsəlman adama yumşaq davranmağın, sağa və sola da baxmamağındır."
Mücahid deyər ki:
"Huşu önünə
baxmağın və təvazökar davranmağındır."
Elm adamı olan biri
namaza qalxdığında ətrafına diqqətlicə baxmaqdan, ya da içindən dünya ilə
əlaqədar hər hansı bir şey keçirməkdən ötəri Rəhman olan Allah"dan
qorxardı.
Əmr b. Dinar belə
deyər:
Huşu rüku və səcdə
deyil, sakitlikdir və namazda gözəl bir vəziyyət içində olmağı sevməkdir.
İbn Şirin və
başqaları da belə deyər:
Rəsulullah
(sallallahu əleyhi ve səlləm) ilə səhabələri, əvvəllər namaz əsnasında səmaya
gözlərini tikər, sağa və sola baxardılar. Lakin bu:
"Həqiqətən,
möminlər nicat tapmışlar! O kəslər ki, namazlarında (hər şeyi unudaraq ruhən və
cismən yalnız Allaha) müti olub (Ona) boyun əyərlər! (Allahın qarşısında
kiçilərlər!)" (23 əl-Mu'minun 1/2) ayəsi nazil olunca, artıq səcdə
etdikləri yerə baxmağa başladılar. Bundan sonra, onlardan hər hansı bir
kimsənin yerdən başqa bir tərəfə baxdığı görülmədi.
Atadan belə dediyi
rəvayət edilmişdir: Huşu, namazdaykən bədənin hər hansı bir tərəfiylə
oynamamağındır. Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm) namaz qılarkən saqqalı
ilə oynayan birini görüncə belə buyurdu:
"Bu adamın ürəyi
huşu eşitsəydi, orqanları da huşu eşidərdi." (Alusi, təfsirində eyni ayəni
açıqlayarkən, Hakim et-tirimizi tərəfindən Nevadiru'l-usul'de zəif bir sənədlə
rəvayət edildiyini qeyd etməkdədir.)
Huşu, -Allah"ın
icazəsi ilə- bir başqa yerdə genişcə açıqlanacaq.
Əgər adam olduğundan
başqa görünən riyakar bir adam deyilsə, bədənin xüsusu da ürəyin xüsusuna
bağlıdır.
Necə ki belə rəvayət
edilmişdir:
"Huşuda nifaq
içində olmaqdan Allah"a sığının." (Qaynağını təsbit edə bilmədik.)
Huşuda nifaq huşudan
əsər olmadığı və başqa şeylərlə əyləndiyi halda, başqalarına bədəninin huşu
içərisində olduğunu göstərəcək şəkildə davranmaqdır.
Şanı Uca Allah bu
buyruğu ilə, möminlərin huşu eşitmək üçün tələsik etmələri lazım olduğunu
bildirmişdir:
"İman
gətirənlərin qəlblərinin Allahın zikri və haqdan nazil olan (Quran) üçün
yumşalması vaxtı gəlib çatmadımı?!..." (57 əl-Hədid /16)
Bununla Uca Allah,
özünü xatırlamağa və endirdiyi ayələr qarşısında ürəklərinin huşu eşitməyə
çağırmış və uzun zaman keçdikdən sonra ürəkləri qatılaşan kəslər kimi olmaqdan
nəhy etmişdir.
İşdə Allah"ın
adı zikr edildiyi zaman qorxusundan ötəri ürəkləri titrəyən və özlərinə
Allah"ın ayələri oxunduğunda imanları artan kəslər bunlardır.
Necə ki Uca Allah bir
başqa ayəti kərimədə belə buyurmuşdur:
"Allah sözün ən
gözəlini (Quranı, ayələri) bir-birinə bənzər, (xəbərləri və hekayətləri,
əmrləri və qadağanları, vədləri və təhdidləri) təkrarlanan bir kitab şəklində
nazil etdi. Ondan (Quranın təhdidlərindən) Rəbbindən qorxanların tükləri
biz-biz olar. Allahın zikrindən (öyüd-nəsihətlərindən, vədlərindən) sonra
ürəkləri yerinə gəlib qorxuları gedər." (39 əz-Zumər /23)
Rəblərindən qorxanlar
(haşyet eşidənlər), Allah"ın adı xatırlandığı zaman ürəkləri titrəyən
kəslərdir.
Əgər Allah"ın
zikrindən və endirdiyi ayələrdən ötəri ürəyin huşu eşitməsi fərzdir deyiləcək
olsa, buna qatılarıq. Ancaq insanlar bu baxımdan iki hissədir:
Kimisi orta yoldadır
və kimisi də irəli gedənlərdəndir.
Sabiq, yəni qabaqda
gedənlər, müstəhəb olan şeylərə də xüsusi olaraq diqqət yetirərlər.
Muktesit, yəni orta
yolu tutanlar isə cənnətə layiq olan möminlərin ümumisidir.
Bu iki qrupdan birinə
girə bilməyən kəslər isə, özünə zülm edənlərdir. Səhih hədisdə Rəsulullah (sallallahu
əleyhi ve səlləm)"in belə buyurduğu rəvayət edilmişdir:
"Allah"ım!
Fayda verməyən elmdən, huşu eşitməyən ürəkdən, doymayan nəfsdən və qəbul
edilməyən duadan sənə sığınaram." (Müslim, Zikr /73; Əbu Davud, Vitr /32;
Tirmizi, Deavat /68; Nəsəi, İstiaze, 2 /13 /18; Tirmizi, Dua /2)
Huşuya zidd olan
ürəyin kasveti (qatılığı)nı Uca Allah bir başqa yerdə belə ifadə etmişdir:
"Bundan (bu
əhvalatdan) sonra qəlbləriniz yenə sərtləşərək daş kimi, bəlkə, daha da
kasvetli oldu." (2 əl-Bəqərə /74)
Zeccac deyər ki:
Lüğətdə "kasvet", sərtləşmək, kobudlaşmaq, qurumaq və döyənək
bağlamaq mənalarını verər. Ürəyin kasveti isə, ondan yumşaqlığın, rəhmətin,
mərhəmətin və huşunun getməsidir. Əzələsi və üsyankar, ala bildiyinə sərt və
qatı deməkdir,
İbn Kuteybe deyər ki:
Ürəyin kasveti,
quruması deməkdir, tərifə dəyər olan ürəyin qüvvəti isə, tənqid edilmiş olan
kasvetten fərqli bir şeydir. Çünki ürəyin kobudluq olmadan güclü və zəiflik
olmadan yumşaq olması lazımdır.
Əsərdə belə
deyilməkdədir:
"Ürəklər,
Allah"ın yer üzündəki qablarıdır. Allah"ın ən çox sevdiyi ürəklər
isə, ən salabetli, ən incə və ən arı olanlarıdır."
Bu da əl kimidir.
Çünki əl, həm güclü, həm də yumşaqdır. qatı və sərt olan ayaq topuğundan
fərqlidir. Orada nə quruluq nə də yumşaqlıq vardır. Güclü olsa belə, bu belədir.
Uca Allah isə daha
əvvəl işarə edilən ayəti kərimədə zikrindən ötəri ürəklərin qorxub titrəməsini,
arxasından da Allah"ın kitabının oxunması nəticəsində, imanın həm elm, həm
də əməl baxımından artımını zikr etmişdir.
Digər tərəfdən
möminin, güc çatdıra bilmədiyi mövzularda Allah"a təvəkkül etməsi
qaçınılmazdır. Gücü çatan xüsuslarda da Allah"a itaət etməlidir. Bunun
əsli isə namaz və zəkatdır. Bu beş mövzunu əmr olunduğu kimi yerinə yetirən
kimsənin digər vəzifələri (fərzləri) də yerinə yetirməsi lazımdır.
Hətta namaz, əmr
olunduğu kimi yerinə yetiriləcək olsa, hər cür əxlaqsızlıq və pisliklərdən
saxlayar.
Necə ki İbn Abbas və
İbn Məsuddan belə rəvayət edilmişdir:
Namaz Allah"a
üsyanı tələb edən işlərdən saxlayar və uzaq tutər. Bir kimsənin etdiyi namaz
özünü əxlaqsızlıq və pisliklərdən saxlamırsa, bu namaz yalnız onu
Allah"dan uzaqlaşdırmış olar. Burada "Allah"dan uzaqlaşdırmış
olar" ifadəsi, əgər yerinə yetirilməsi fərz olan namazın yerinə yetirmədiyi
qisimi, etdiklərindən daha çox olsa söz mövzusudur. işdə onun laqeyd yanaşdığı
və əksəriyyəti təşkil edən fərzlər, yerinə yetirdiyi az fərzlərin
yaxınlaşdırmasından daha çox onu Allah"dan uzaqlaşdırar. Bu da Səhihdə
iştirak edən Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)"in bu buyruğuna
bənzəməkdədir:
"O, münafiqin
namazıdır... O, münafiqin namazıdır... O, münafiqin namazıdır... Günəşi
müşahidə edib dayanar. Nəhayət şeytanın iki buynuzu arasına gəlincə qalxar.
Xoruzun dənləməsi kimi dörd rükət edər. Allah"ı da çox az
xatırlayar." (Müslim, Mesacid /195; Tirmizi, Salat /6; Nəsəi, Mevakit /9).
Uca Allah da belə
buyurmuşdur:
"Allah"ı
aldatmağa çalışarlar. Halbuki o, onların hiylələrini özlərinə çevirər. Namaza
qalxdıqlarında tənbəlcə qalxarlar, insanlara qarşı nümayiş edərlər və
Allah"ı çox az xatırlayarlar." (4 Nisa /142)
Sünendə Ammardan
gələn rəvayətə görə Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm) belə buyurmuşdur:
"Adam namazını
edər, bitirirde, etdiyi namazdan ona yalnız yarısı və ya üçdə biri yazılar.
"Ve "bunun onda biri yazılar" dəyənə qədər davam etdirdi. (Əbu
Davud /Salat /124də "Adam namazını bitirib ayrıldığı halda ona yalnız
namazın onda biri, doqquzda biri.... yarısı yazılmış olar." şəklində
təqdim və təxirlə.)
İbn Abbasdan belə
dediyi rəvayət edilməkdədir:
Sənin namazdan əldə
edəcəyin şey, ağılın və şüurun yerində olaraq etdiyin qədəridir. Hər nə qədər
elm adamlarının əksəriyyətinə görə namazı qaytarması əmr edilməmiş isə də
etdiyi fərzin əskikliklərini tamamlayacaq nafilə namazlar etməsi tövsiyə
edilmişdir. Bilindiyi kimi namazı, içdəki huşu və görünürdeki davranışlarla
qoruyan və əmr olunduğu şəkildə Allah"dan qorxan bir kimsə, fərzləri də
yerinə yetirər və böyük bir günah işləməz. Zina, oğurluq və içki kimi böyük
günahları işləyən kimsənin ürəyindən belə bir haşyetin, huşunun və nurun gedərək
azalması -ürəyində təsdiqin əsli qalmaqla birlikdə- qaçınılmaz bir şeydir, işdə
böyük günahın işlənməsi əsnasında adamın imanından çəkilib alınan xüsuslar
bunlardır. Necə ki Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm) 'in bu buyruğunda
bu xüsus dilə gətirilməkdədir:
"Zənni, zina
etdiyi zaman mömin olaraq zina etməz, oğru da oğurluq etdiyi zaman, mömin
olaraq oğurluq etməz..." (Buxari, Mezalim/ 30; Eşribe/ 1; Hüdud /1;
Müslim, İman /100; Nəsəi, Eşribe /42)
Muttaki olanlar Uca
Allah"ın bu buyruğunda xarakterizə etdiyi kimidir:
"Allahdan
qorxanlara Şeytandan bir vəsvəsə (zərər) toxunduğu zaman onlar (Allahın
əzabını, lütfünü və mərhəmətini) xatırlayıb düşünərlər və dərhal (gözləri
açılıb) görən olarlar." (7 əl-Ə'Raf /201)
Onların ürəklərini
şeytandan gələn bir vəsvəsə çevreleyecek olsa, dərhal xatırlayarlar və o
təqdirdə bəsirətləri açılar.
Səid b. Cübeyr deyər
ki:
Bir adam qızdıqdan
sonra Allah"ı xatırlayar və bundan ötəri də hirsliliyini düzümünlərsə, bu
ayədə haqqında danışılan kəslər kimi davranmış olar.
Leys, Mücahiddən bunu
rəvayət etməkdədir:
Günah işləməyi
qərarlaşdırar lakin Allah"ı xatırlayar və onu tərk edər.
Şəhvət və hirslilik,
pisliklərin təməl qaynağıdır. Adamın bəsirəti açılıb haqqı görüncə bunlardan
imtina edər. Daha sonrakı ayəti kərimədə Uca Allah belə buyurmaqdadır.
"(Kafirlərin
qardaşları olan şeytanlar) öz qardaşlarını azğınlığa sürükləyər, sonra da (o
kafirlər azğınlığa qurşanıb ondan) əl çəkməzlər." (7 əl-Ə'Raf /202)
Yəni şeytan, özüylə
qardaş olanları pozğunluqda uzun boylu buraxar və daha sonra da onlardan əl
çəkməzlər.
İbn Abbas deyər ki:
O zaman da insanlar,
pislikdən imtina etmədikləri kimi, şeytanlar da onları buraxmazlar. Buna görə
adamın bəsirəti açılaraq görər hala gəlməzsə, ürəyi pozğunluq içərisində qalar.
Şeytan da onu bu pozğunluq içində uzun boylu tutar. Ürəyindəki təsdiq yalanlamasa
belə, bu belədir. O nur, o bəsirət, o haşyet və qorxu ürəyindən çıxar. Bu buna
bənzər:
İnsan gözlərini
bağladığında, kor olmasa belə, heç bir şey görə bilməz. Ürək də belədir.
Günahların pası ürəyi örtüb bağladığında -kafirin korluğu kimi, kor olmasa belə-
haqqı görə bilməz.
Əsərlərdə də beləcə
varid olmuşdur: Əhməd B. Hənbəl "iman" kitabında belə deməkdədir:
Bizə Yəhya Eş'as'dan,
o Maşeriden, o da Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)"dən belə
dediyini izah etmişdir:
"İman ondan
çəkilib alınar, tövbə etsə ona təkrar qaytarılar."
Yenə Əhməd b. Hənbəl
belə deyir:
Bizə Yəhya Avfdən
belə dediyini izah etdi:
Həsən dedi ki:
"Belə davam
etdiyi müddətcə iman ondan uzaqlaşar. Geri dönsə, iman da ona geri dönər."
Yenə Əhməd deyir ki:
Bizə Müaviyə Əbu
İshakdan, o Evzaidən izah etdi:
Evzai dedi ki:
Mən Zühriye
"zina edən, zina etdiyində mömin olaraq zina etməz" hədisini zikr
edərkən, bəzilərinin:
Əgər O mömin deyilsə,
yaxşı nədir? dediklərini söylədim, o da bunu rədd etdi və mənim bu mövzuda sual
soruşmamdan xoşlanmadı.
Əhməd dedi ki:
Bizə Əbdürrəhman b.
Mehdi izah etdi. O Süfyandan, o İbrahim b. Mühacirdən, o Mücahiddən, o da İbn
Abbasdan kölələrinə belə dediyini nəql etdi:
Sizdən kim evlənmək
istəsə, onu evləndirərik. Çünki sizdən hər kim zina etsə mütləq Allah ondan
iman nurunu çəkib götürər. O nuru geri vermək istəsə verər, istəməzsə verməz.
Əbu Davud
əs-Sicistani dedi ki:
Bizə Abdulvahhab b.
Necde izah etdi:
Bizə Bakıyye b.
əl-Velid izah etdi:
Bizə Safvan b. Əmr
izah etdi:
O Abdullah b. Rəbiyə
el-Hadramidən rəvayətinə görə Əbu Hadra belə deyərdi:
"iman sizin hər
hansı birinizin geydiyi paltara bənzər, bəzən onu geyinər, bəzən çıxardar."
Eyni şəkildə bunu,
isnadını da yazaraq Ömər (Radıyallahu ənh)dən də rəvayət etmişdir. Hasendən o
da Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve səlləm)"dən mürsəl olaraq rəvayət
etmişdir. Əbu Hureyrenin hədisində Rəsulullah (sallallahu əleyhi ve
səlləm)"a yüksəldilərək bu ifadə də iştirak etməkdədir:
"Zina edən adam,
zina etdiyində iman ondan çıxar və bir kölgə kimi olar. O işdən uzaqlaşdımı
iman ona geri dönər." (Əbu Davud, Sünne /15, Tirmizi, İman /11)
Allah"ın
icazəsiylə bu xüsus bir başqa yerdə açıqlanacaq inşaallah.
