Məsləhət ilə Nas Arasındakı
Əlaqə
Giriş
Şübhəsiz həmd tək Allah'adır. O'na həmd
edər, O'ndan kömək və bağışlama diləyərik. Nəfslərimizin şərlərindən,
əməllərimizin pisliklərindən Allah'a sığınarıq. Allah'ın hidayət verdiyini
kimsə sapdıra bilməz. O'nun sapdırdığını da kimsə doğru yola çatdıra bilməz.
Şahidlik edərəm ki, Allah'dan başqa ibadətə layiq haqq ilah yoxdur. O, bir və
təkdir, O'nun ortağı yoxdur. Yenə şahidlik edərəm ki, Məhəmməd Allah'ın qulu və
Rəsuludur.
"Ey iman gətirənlər! Allahdan Ona
layiq olan tərzdə qorxun və ancaq müsəlman olduğunuz halda ölün!." (3
Ali-İmran; 102)
"Ey insanlar! Sizi tək bir candan
xəlq edən, onun özündən zövcəsini yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadın
törədib yer üzünə yayan Rəbbinizdən qorxun! Adı ilə bir-birinizdən cürbəcür
şeylər istədiyiniz Allahdan və qohumluq əlaqələrini kəsməkdən çəkinin!
Həqiqətən, Allah sizə nəzarət edir." (4 ən-Nisa; 1)
"Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun
və doğru söz danışın ki, O, əməllərinizi islah etsin və günahlarınızı
bağışlasın. Kim Allaha və Onun Elçisinə itaət etsə, böyük bir uğur
qazanar." (33 əl-Əhzab;
70-71)
Bundan sonra, Şübhəsiz sözlərin ən gözəli
Allah'ın kəlamı, yolların ən xeyirlisi Məhəmməd Sallallahu əleyhi və selləm'in
yoludur. İşlərin ən pisi sonradan çıxarılanlarıdır. Hər sonradan çıxarılan şey
bidətdir və hər bidət pozğunluqdur. Hər pozğunluq da atəşdədir.
Şübhəsiz İslam dini, bütün zaman və
məkanlara uyğun olan bir dindir. Bu mövzu bütün Müsəlmanları maraqlandıran bir
mövzudur. Çünki məsləhət barəsində insanların fərqli fikirləri vardır. Bir çox
kimsə şəxsi məsləhətləri ilə dinin məsləhətləri arasında ayrı-seçkiliyi
güdmədikləri üçün məsələlər özlərinə qarışıq gəlməkdədir.
Dini tamamilə yıxmağa çalışanlar da
məsləhət olduğunu iddia etdikləri şeylərlə hevaya tabe olmağı qadağan edən bir
çox naslara müxalif çıxmışlar. Allah Təala belə buyurmuşdur:
وَمَنْ
أَضَلُّ مَِِّنَ اتَّ بَعَ هَوَاهُ بِغَيِْْ هُدًى مِنَ اللََِّ
"Allahdan bir doğru yol göstəricisi
gəlməyincə öz nəfsinin istəyinə uyandan daha çox azmış kim ola bilər?!"
(28 Qəsəs 50)
"Qəlbini Bizi anmaqdan xəbərsiz
etdiyimiz, nəfsinin istəklərinə uyan və işləri səmərəsiz olan bir kimsəyə itaət
etmə!." (18 Kəhf 28)
Bu menhec, pozğun bir menhecdir. Bütün
fikirləri dinləyən, sonra bunları müqayisə edərək ən gözəlinə tabe olan iman
əhlinin menhecine ziddıdir. Onlar beləcə ağıl və iman sahibi olan kəslərdir.
Əgər bir mövzuda xüsusi bir nas yoxsa məsləhət reallaşdığı zaman bu güdülərək
əməl edilməsi lazımdır. Məsləhətin ziddi olan mefsedet reallaşdığı zaman isə
onu aradan qaldırmaq və qapılarını tıxamaq lazımdır. Salah (yaxşılıq), islah
(düzəltmə), fayda vermə və xeyirə təşviq edən ümumi əhatəli naslar bu mövzuda
bizə yetər. Qərbliləşmə və dünyəvilik dəvətçiləri isə İslam dininin ucalığını
və hikmətlərini idrak edə bilmədiklərindən, İslam dini ilə qulların
məsləhətləri arasında xəyali bir ziddlik çıxarmağa çalışarlar.
İslam dini, bütün növləriylə
məsləhətlərin qorunmasını zəmanət altına almışdır. Buna görə bu mihveri
seçənlər, Müsəlmanların ümumisinin və alimlərinin boyunlarındakı şüuru hədəf
almışlar və İslamın əleyhində müxtəlif fikri hərb növləriylə tələlər qurmuşlar.
Məsləhət Anlayışı
Məsləhət: məna və vəzn olaraq
"mənfəət"dir. Salah/yaxşılıq mənasındadır. Fəsadın/mefsedetin zidd
ididir.
Quranda məsləhət sözü haqq ilə əlaqəli
istifadə edilmişdir:
وَلَوِ اتَّ بَعَ الَْْقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ
السَّمَاوَاتُ وَالَْْرْضُ وَمَنْ يِِ نَِِّ
بَلْ أَتَ يْ نَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ مُِْ عَنْ
ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ
"Əgər haqq onların nəfslərinin
istəklərinə tabe olsaydı, göylər, yer və onlarda olanlar fəsada uğrayardı.
Doğrusu, Biz onlara Zikr gətirdik, onlar isə özlərinə verilən Zikrdən üz
döndərirlər." (23 Mu'minun 71) Bu ayədə keçən haqq; hevanın ziddi olan
vəhydir. 1
Məsləhət anlayışı sünnədə isə mefsedetin
ziddi olaraq keçmişdir. Bu isə Qurandakı mənasından fərqli deyil. Məsləhət;
fayda vermək və xeyrdir.
Üsulçulara görə isə məsləhət; hikmət
sahibi şəriət qoyucunun qulları üçün, onlara dinlərini, canlarını, ağıllarını,
nəsillərini və ismətlərini qorumaq üçün nəzərdə tutduğu bütün faydalardır. 2
Şəriətə görə məsləhət; ibadət və ya adət
olaraq dinin məqsədlərinə aparan səbəbdir. 3
Nas Anlayışı:
Nas; lüğətdə bir şeyin son nöqtəsidir. 4
Nas; dində isə şəriət qoyucunun məqsədini bildirən mətn və ifadələrdir.
Qurani Kərim ayələri və Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hədislərinə
nas deyilir. 5
Nas və Məsləhət Arasındakı
Əlaqə
Məsləhətin reallaşdırılması, dinin
əsllərindən bir əsldir. 6 Bu nassın
məqsəd və məqsədidir.
Dini endirən, qulların məsləhətini daha
yaxşı bilər:
أَلََ ي عَْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ
الَْْبِيْ "Yaradan Allah Lətif və hər şeydən Xəbərdar olduğu halda,
ola bilərmi ki, O, gizlində və aşkarda olanları bilməsin?" (67 Mülk 14)
Nas ilə məsləhət arasında bir ziddiyyət
düşünülə bilməz. Çünki naslar ancaq qulların məsləhətinin reallaşması üçün
gəlmişdir.
Dinin, Qulların Məsləhəti
Əsası Üzərinə Qurulması:
İslam dini, istər əmr olunan fərzlər və
menduplar olsun, istər qadağan edilən haramlar və məkruhlar olsun, qulların
dünya və axirət məsləhətlərinin reallaşması üzərinə quruludur.
İbnu'l-Qayyım rahimehullah belə demişdir:
"Dinin təməli hikmət və qulların dünyəvi və ührəvi məsləhətləri üzərinə
quruludur. İslam dini tamamilə ədalət, tamamilə rəhmət, tamamilə məsləhət və
tamamilə hikmətdir. Bu səbəbdən ədalətdən zülmə, rəhmətdən mərhəmətsizliyə,
məsləhətdən mefsedete və hikmətdən mənasızlığa sapan heç bir şərh və hökm nə
qədər şərh edilsə edilsin İslam dinindən ola bilməz. Çünki din, Allah'ın
qulları arasındakı ədaləti, məxluqatı arasındakı mərhəməti, yer üzündəki
kölgəsidir. Özünün və rəsulu sallallahu əleyhi və selləm'in doğruluğunu isbat
edən hikməti, bunun isbatına kafi və doğru dəlildir. "7
Dinin hökmlərinin qulların dünyəvi və
ührəvi məsləhətləri üzərinə qurulduğunu göstərən bir çox dəlillər vardır.
Bəziləri bunlardır:
1- Allah Təala namaz haqqında belə
buyurmuşdur:
وَأَقِمِ الصَّلََةَ إِنَّ الصَّلَةَ تَ نْ ىَِ عَنِ
الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَر
"namaz qıl. Həqiqətən, namaz çirkin
və yaramaz işlərdən çəkindirir.." (29 Ənkəbut 45)
2- Allah Təala zəkat haqqında belə
buyurmuşdur:
خُذْ مِنْ أَمْوَالِِِمْ صَدَقَةً تُطَ رُِِِّهُمْ وَت
زَُكِِّي مِِْ بَِِا
4- Allah Təala cihad haqqında belə
buyurmuşdur:
"Onların
mallarından sədəqə götür ki, bununla onları pak edib təmizə çıxarasan." (9 Tövbə 103)
3- Allah Təala
həcc haqqında belə buyurmuşdur:
"İnsanlar arasında həcci elan et ki, onlar sənin yanına
piyada və ya hər bir uzaq yoldan gələn qayışbaldır dəvələr üstündə
gəlsinlər.Qoy onlar öz mənfəətlərinin şahidi olsunlar və məlum günlərdə Allahın
onlara verdiyi heyvanları qurban kəsərkən Allahın adını çəksinlər. Onlardan
özünüz də yeyin, sıxıntı içinti olan yoxsullara da yedirdin!" (22 Həcc
27-28)
وَقَاتِلُوهُمْ حَتََّّ لََ تَكُونَ تِِْ نَةٌ
وَيَكُونَ الدِِّينُ كُلُّهُ لِلََّ
"Fitnə aradan qalxana qədər və din
tamamilə yalnız Allaha həsr edilənədək onlarla vuruşun!." (8
Ənfal 39) Yəni onlar
Müsəlman olana qədər döyüş. Bütpərəst müşriklərdən cizyə qəbul edilməz. Din,
taət və ibadət tək Allah üçün olsun, O'ndan başqa bir şeyə ibadət edilməsin.
5- Allah Təala qisas haqqında belə
buyurmuşdur:
وَلَكُمْ فِِ الْ صَِِاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِِ
الَْلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَ تَّ ونَ
"Qisasda sizin üçün həyat
(əmin-amanlıq) vardır, ey ağıl sahibləri! Bəlkə Allahdan qorxasınız." (2
Bəqərə 179)
6- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
belə buyurmuşdur:
يَا معشر الشَّبَاب من اسْتَطَاعَ مِنْكُم الْبَاءَة
لِيتزوج
... وَمن لم
يسْتَطع عَلَيهِ بِالصَّوْمِ إَِِنَّهُ لَهُ وَجَاء
"Ey gənclər toplusu! İçinizdən
imkanı olanlar evlənsin… Buna güc çatdıra bilməyənə orucu tövsiyə edərəm. Çünki
o özü üçün (şəhvətə qarşı) bir bağdır. "8
7- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
belə buyurmuşdur:
الْْلق كل مِ عِيَال الله، أِحب مِ إِلََ الله أنفع مِ
لِعِيَالِهِ
"Məxluqat Allah'ın ıyalidir. Onların
Allah'a ən sevimli olanı, Allah'ın ıyaline ən faydalı olanıdır. "9
Məsləhətin Növləri,
Qisimləri və Şərtləri
Məsləhət
üç növdür:
1- Dünyəvi məsləhət,
2- Ührəvi məsləhət
3- Hər ikisinin məsləhəti.
Digər bir baxımdan məsləhət belə bölünmə
edilmişdir:
1- Zəruri məsləhət: Din və dünya məsləhətlərinin
yerinə gəlməsi üçün zəruri olan işlərdir. Din və dünya məsləhətləri: dinin,
ağılın, canın, nəsilin və malın qorunmasıdır. Bunlar itirildiyində dünya
məsləhətləri düz getməz. Hətta işlər pozular və həyat itirilər. Axirətdə də
qurtuluş və nemətlər itirilər, açıq-aşkar bir ziyana dönülər.
2- Haciyyat olan məsləhət: Adamın
genişləmək və ya darlığı qaldırmaq üçün ehtiyac duyduğu şeylərdir. Tələb olunan
şey yerinə gəlmədiyində çətinlik meydana gəlir. Pasport, sağlamlıq talonu,
ovlanma icazəsi, halal olan yemək, içəcək, geyim, məskən kimi şeylərdən
faydalanmaq və bənzərləri kimi.
3- Tahsiniyyat olan məsləhət: Gözəl olan
adətləri götürmək, ləkələyici şeylərdən uzaqlaşmaq, təmizlik, zinəti kuşanmak,
nafilə ibadətlərlə Allaha yaxınlaşmaq, yemə içmə və geyim ədəbləri, israf
etməmək və ya yemə, içmə və geyim mövzularında qısmamaq kimi.
Məsləhət, dinə uyğun ya da zidd olması
baxımından: qanuni məsləhət və qeyri qanuni məsləhət olmaq üzrə iki cürdür.
Etibar
baxımından məsləhət üç qisimdir:
1-Maslahat-ı mötəbərə: Güdülməsi üçün
dində nas və ya icma ilə dəlil gəlmiş olan mötəbər məsləhətdir. Ağılın
qorunması üçün içkinin haram qılınması, canın qorunması üçün qəsdən öldürmədə
qisas cəzasının qanuni qılınması, malın qorunması üçün qanuni müdafiə və
oğrunun əlinin kəsilməsi kimi.
2- Məsləhət-i mulqat: Dinin batil oluşuna şahidlik etdiyi,
nas və ya icma dəliliylə etibar edilə bilməyəcək olan məsləhətdir. Miras
bölünməsində kişi və bacıların paylarının bərabərlənməsi kimi.
3- Məsləhəti mursele: Etibar edilib
edilməməsi haqqında nas və ya icma tapılmayan ancaq dinin mənfəəti təmin və
zərəri aradan qaldırmağa dair ümumi məqsədlərinə uyğun olan məsləhətdir.
Mötəbər məsləhətin
şərtləri:
Dində mötəbər olan məsləhət; düz
ağılların və səlim fitrətin gərəyi olub, şəriət sahibinin məqsədlərini
reallaşdırıcıdır.
Şatıbi belə demişdir: "Ticarət və
adətlərdən bilinər ki; dini və dünyəvi məsləhətlər hevaya tabe olaraq və
həvəslər arxasında gedərək əldə edilməz. Bunlar bəhs edilən məsləhətlərin ziddi olan həlaka aparar. "10
Qanuni və mötəbər məsləhətin reallaşması
üçün lazım olan şərtlərdən bəziləri bunlardır:
1- Məsləhət zənni deyil, həqiqi
olmalıdır.
2- Məsləhət fərdi deyil, ümumi olmalıdır.
3- Kitab və sünnəyə zidd olmamalıdır.
4- Daha prioritetli olan və ya bərabər
səviyyədə olan başqa bir məsləhəti yox etməməlidir.
Məsləhətin
Reallaşdırılması Üçün Şəri Nasları Ləğv etmə Şübhəsinin Rəddi:
Şəri nas, Müsəlmanın həyatında hökm edici
mərcidir. Ağıl buna tabe olan bir qaynaqdır. İslamın əsaslarından olan; dini
merciiyyet və şəri nasların ucaldılmasına söykəli olan bu əhəmiyyətli qaidəyə müxalif
çıxan kəslər dini nasların dəyərini alçaltmış və dinə açıqca zidd düşən
xüsusları bir tərəfə atmamış, naslara qarşı pis bir mövqe götürmüşlər,
vəhmi/zənni məsləhəti nassın qabağına keçərmişlərdir.
Alimlər, məsləhət olduğu zənn edilən
şeyin, şəri dəlillərə zidd olması halında məsləhətə etibar edilməyəcəyində icma
etmişlər. İcma, əsrlərcə; məsləhət olduğu zənn edilən şeyə, şəri dəlillərə zidd
olduğu zaman etibar edilməyəcəyi şəklində davam etmişdir. 11
Dəlillər:
1- Allah Təala belə buyurmuşdur:
قُلْ __________يِِ مَِِا إِثٌْْ كَبِيٌْ وَمَنَا عُِِ
لِلنَّاسِ وَإِثُْْ مَُِا أَكْبَ رُ مِنْ ن فَْعِ مَِِا
"Səndən sərxoşedici içki və qumar
barəsində soruşurlar. De: "İkisində də həm böyük günah, həm də insanlar
üçün mənfəət vardır. Amma günahları mənfəətlərindən daha böyükdür." (2
Bəqərə 219) İçki və qumarda mənfəət olduğu sabitdir. Buna baxmayaraq bu ikisi
ittifaqla haramdır. Çünki Allah Təala belə buyurmuşdur:
يَا أَي اَُِّ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَََّّا الَْْمْرُ
وَالْمَيْسِرُ وَالَْْنْصَابُ وَالَْْ زْلََمُ رِجْ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ
اَِجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ ت فُْلِحُونَ
"Ey iman gətirənlər! Şübhəsiz ki,
sərxoşedici içki də, qumar da, tapınmaq məqsədilə dik qoyulmuş daşlar da, fal
oxları da şeytan əməlindən olan murdar şeylərdir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə
nicat tapasınız." (5 Maidə 90)
2- Əgər naslarla sabit olan hökmlərin
məsləhətə söykənilərək dəyişdirilməsinin qapısı açılsa dinin bütün
xüsusiyyətlərinin yox edilməsinə səbəb olar. Bu vəziyyət dinin dəlilləri və
hökmləriylə oynamağa imkan verər. Məsləhət səbəbiylə zina, bəzi faizli
əməliyyatlar, sərxoş edici içkilər və bəşəri qanunlar qoymaq mübah sayılar.
Məsləhət səbəbiylə Allahın dininə döyüş açılar. Allah İslam ümmətini bundan
qorusun.
3- Nasların onsuz da məsləhətləri güdücü
olduğunda icma vardır. Naslarla məsləhətin üst-üstə düşməsinə yol yoxdur. 12
4- Alimlər ilk əsrlərdən et-Tufinin (h.
716) əsrinə qədər naslara etibar edilib, naslara zidd olan zənni məsləhətə
kompliment deyilməyəcəyində icma etmişlər. 13 ət-Tufi bu icmaya müxalif çıxmış, ondan sonra bəziləri onu
izləmişlər.
5- Naslar ağırlıq təşkil edən
məsləhətləri əhatə etməkdədir, mütləq olaraq məsləhətlə üst-üstə düşməsinə
ehtimal yoxdur. 14
Müxalifin Dəlilləri
Zikr etdiyimiz mövzuya ət-Tufi (h. 716)
müxalif çıxaraq bu dəlilləri gətirmişdir:
1- Zərər Hədisinin Dəlil Gətirilməsi
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
belə buyurmuşdur:
لََ ضَرَرَ وَلََ ضِرَارَ
"Zərər vermək də, zərərə uğratmaq da
yoxdur"15 Tufi, bu hədislə əməl etmək lazım
olduğunu söyləmiş və belə demişdir: "Başqasına mütləq olaraq pislik zərərə
daxildir. Dırar (zərərə uğratmaq) isə pisliyə pisliklə cavab verməkdir. Yəni
hər biri digərinə zərər verməyi nəzərdə tutmuşdur. Bunun mənası, dinən zərərin ancaq xüsusi edən bir dəlilin gərəyi
olaraq qatılması deyil. Dində qarşı çıxılan zərər ancaq istisna edilənlərin
xaricindəkilərdir. Çünki Allah Təala belə buyurmaqdadır:
يرُِيدُ اللََّ بِكُم الْيسُْر ولََ يرُِيدُ بِكُم
الْعسُْر "Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istəyir." (2
Bəqərə 185)
يرُِيدُ اللََّ أَن يُُفَِِّفَ عَنكُم
"Allah sizin üçün şəriət hökmlərini yüngülləşdirmək istəyir." (4
Nisa 28) Əgər nassa tabe
olmada zərər söz mövzusu isə, zərər dayanan aradan qaldırılar. Məsləhət, nassın
qabağına keçərilər. Məsləhəti güdmək üçün zərər aradan qaldırılar. Buna görə
məsləhət, keçən hədislə əməl edilərək bütün dəlillərin qabağına
keçərilər."
Bu İddianın Cavabı:
a- Hədisdə zəiflik vardır. Ən yaxşı
dərəcəsi "hasen ligayrihi"dir.16 Bu məqbul hədislərin ən aşağı dərəcəsidir. Bu hədisin bütün şəri
dəlillərin qabağına keçərilməsi mümkün deyil.
b- Bu hədis ahad xəbərdir. Nəql və məna
olaraq mütevatir olan dəlillərin önünə geçirilemez.17
c- Hədis zərər verməyi və zərərə
uğratmağı sürgün etməkdədir. 18 Zərər;
şəriət sahibinin zərər olaraq saydığı hər şeydir. Şəri hökmlərdə isə zərər söz
mövzusu deyil. Bunlarla hədis arasında bir üst-üstə düşmə yoxdur. Hər birinin
digərindən fərqli sahəsi vardır. Hədis, qulların başqasına zərər verməsini
qadağan etməkdədir. Necə ki Allah Təala belə buyurmuşdur:
لََ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا
"ataya öz övladına görə zərər
verilməməlidir." (2 Bəqərə 233)
d- Hədis ümumi əhatəlidir. Digər şəri
dəlillərin isə xüsusi bir sahəsi vardır. Ümumi olan ilə xüsusi olan
qarşı-qarşıya gəldiyində, xüsusi olan xüsusi etdiyi mövzuda, ümumi olanın önünə
keçirilər. 19
e- Bu istidlal, məsləhətlərin naslarla
zidd düşdüyünün düşünülməsi üzərinə quruludur. Bu isə açıq bir səhvdir.
2- Nasların fərqli və ziddiyyətli olduğu
iddiası:
ət-Tufi belə demişdir: "Ziddiyyətli
naslar hökmlərdə dayanan qınanmış olan ixtilafın bir səbəbidir. Məsləhətləri güdmək isə dinən
tələb edilən ittifaqın bir səbəbidir. Buna tabe olmaq daha
prioritetlidir."
Bu İddianın Cavabı
Bu iddia iki şübhəni ehtiva edər:
Nasların ziddiyyət təşkil etdiyi şübhəsi və məsləhəti güdmənin həqiqi bir əmr olduğu şübhəsi.
Nasların ziddiyyət təşkil etdiyi iddiası
iki baxımdan reddolunur:
Birincisi: Dini dəlillər həqiqətdə ziddiyyət
təşkil etməzlər:
a- Quranda bir çox ayələr ziddiyyətin hər növünü kökdən ləğv
etməkdədir. Allah Təala belə buyurmuşdur:
وَلَوْ كانَ مِ نْ عِنْدِ غَيِْْ اللََِّ لَوَجَدُوا
يِِهِ اخْتِلَ اًِ كَثِ يْ اً
"Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən
olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət tapardılar." (4 Nisa 82)
إَِِن تنازعتم فِِ شئ رَِدُّوهُ إِلََ الله
وَالرَّسُول
"Əgər bir şey haqqında mübahisə
etsəniz, Allaha və Axirət gününə inanırsınızsa, Allaha və Onun Elçisinə
müraciət edin." (4 Nisa 59) Yəni ziddiyyətlər naslara ərz edilər. 20 Bu, ixtilafı qaldıran bir qaynaqdır.
Naslarda ziddiyyət və ixtilaf olduğu heç bir şəkildə düşünülə bilməz. 21 Allah qatından gəldiyi halda naslarda
necə ziddiyyət ola bilər? Əksinə nasların Allah qatından meydana gəlinin
dəlili, onda ziddiyyət tapılmamasıdır.
b- əgər nasların özündə bir ziddiyyət olsaydı, bu vəziyyət
təklifi mâ lâ yutak (qeyri-mümkün olanla mükəlləf tutma) olardı. Çünki iki nas
arasında ziddiyyət olsa bunlarla əməl edilə bilməz! Birinin tələb etdiyini
digəri mane olar, birinin tələb etdiyinə digəri mane olardı. 22
İkincisi: Müctəhidin nəzərində naslar ziddiyyətli
görünsə bu qınanmış olan ixtilafa səbəb təşkil etməz. 23 Tufi isə nasların ziddiyyətli olmasının
dinən qınanmış olan ixtilafa səbəb olduğunu iddia etməkdədir. Cumxur, et-Tufini
belə rədd etmişdir: Dinin qadağan etdiyi və çəkindirdiyi ixtilaf, nasları
anlamadakı fərqlilik deyil. Əksinə qınanmış olan; naslara zidd olmasına
baxmayaraq ağıllarla hökm etmək və
hevaya tabe olmaqdır.
Əgər naslar dinən qınanmış və çəkindirilmiş olan ixtilafa
səbəb olursa, dinin sahibi ne üçün bunları endirib qullarına buna tabe olmağı əmr etsin və
onların nasların mənalarını anlama mövzusunda içtihat etmələrinə icazə versin? 24
Buna görə Şatıbi belə demişdir:
"Bir-biri ilə ziddiyyət halında olan iki dəlilin tapıla bilməsi nöqtəsinə gəldiqdə, əgər bu görüşün sahibləri, bununla
əslində elə deyil də yalnız görünüşcə və müçtehitlerin qiymətləndirmələrində
bir-birinə zidd görünən dəlilləri nəzərdə tutursa, vəziyyət dedikləri kimi
mümkündür. Ancaq bununla şəri dəlillər arasında ziddiyyətin mümkün olduğuna
hükmedilemez. Əgər onlar bu sözləriylə, işin əslində də ziddiyyətin tapıla
biləcəyini nəzərdə tuturlarsa, şəriəti az çox anlayan heç bir kimsə belə bir
fikiri mənimsəyə bilməz. Çünki onun şikəstliyini haqqında danışılan dəlillər
ortaya qoyar. Belə bir fikirdə olan birinin olacağını da sanmıram. "25
İkinci şübhə: Məsləhətlərin güdülməsi
özlüyündə həqiqi bir əmrdir.
ət-Tufinin; məsləhətləri güdmənin ixtilaf
edilməyən, özlüyündə həqiqi bir əmr olduğunu söyləməsi də, şahid olunan
hadisələrdə məsləhət və mefsedetin əsli barəsində ixtilafların meydana gəlmiş olmasıyla reddolunar.26
Bu iddianın zidd düşdüyü iki xəqiqət
vardır:
a- Naslar ixtilaf edilməyən özlüyündə
həqiqi əmrdir. 27
b- Qismi məsələlərdə məsləhətləri güdmək
dinən tələb edilən ittifaqa səbəb olmaz.
Bunun dəlili insanlar qatında şahid olunan vəziyyətdir. Ağıllar, məsləhət və
mefsedetlerin əsli barəsində ixtilaf etməkdədir. Allah Təala belə buyurmuşdur:
وَلَوِ اتَّ بَعَ الَْْقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ
السَّمَاوَاتُ وَالَْْرْضُ وَمَ نْ يِِ نَِِّ
بَلْ أَتَ يْ نَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ مُِْ عَنْ
ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ
"Əgər haqq onların nəfslərinin
istəklərinə tabe olsaydı, göylər, yer və onlarda olanlar fəsada uğrayardı.
Doğrusu, Biz onlara Zikr gətirdik, onlar isə özlərinə verilən Zikrdən üz
döndərirlər." (23 Mu'minun 71)
3- Məsləhətin nassın önünə keçirə
biləcəyinə dair sünnədə dəlil olduğu iddiası
ət-Tufi, sünnədə naslara məsləhətlərlə
müxalif çıxmağa dəlil sabit olduğunu zikr etmişdir. İbn Məsud radıyallahu ənhin
nassa müxalifəti, ibadətdə ehtiyat məsləhətiylə təyəmmüm barəsində nas və
icmaya müxalifət etmesini 28 və
səhabənin Xəndək döyüşündən sonra "Biriniz Kurayza yurduna çatmadan əsr namazını etməsin"29 hədisi qarşısında bəzisinin, nassa
baxmayaraq məsləhətdən ötəri oraya çatmadan əvvəl namaz qılmaqını və bunun
təsdiqlənməsini nümunə vermişdir. Yenə "Əgər qövmün şirkdən yeni xilas
olmuş olmasaydı Kəbəni uçurtar, şərqə və qərbə doğru bir qapı qoyardım, hicrden altı zira artırardım. Çünki
Qureyş Kəbəni bina edərkən azaltdılar" hədisini dəlil gətirmiş, İbrahim
aleyhissələmin qurduğu dirəklər üzərinə Kəbənin yenidən bina edilməsinin vacib
olmasına baxmayaraq, insanların məsləhəti üçün bunu tərk etdiyini söyləmişdir.
Bu İddialara Cavab:
Belə bir iddia əvvəlki və sonrakı elm
əhlinin üzərində olduqları menhece zidddir. Çünki bu, mesalihi murselenin
sərhədinin, dinin ləğv etdiyi bir şəkildə məsləhətlə əməl etməyə
daşırılmasıdır. Bu rədd edilər, elm əhlindən heç kim bunu təsdiqləməz. Çünki
məsləhət hər vaxt üçün şəri dəlil ilə birgə olmaq məcburiyyətindədir. 30 Allah, elm əhlini, özlərinə garanliq gələn, əslən ibadət növündən olan hökmləri anlamaq üçün daha
çox səy sərf etməklə mükəlləf tutmamışdır. Onlar, Allaha bir hikmətindən ötəri
bu ibadəti yerinə gətirərlər. 31 Təyəmmüm
məsələsinə gəldiqdə, Abdullah b. Məsud radıyallahu ənhin bu
məsələdəki müxalifəti, nassa qarşı məsləhətlə müxalifət üçün deyil, "və ya qadınlara
toxunmusunuzsa…" (5 Maidə 6) ayəsində keçən və dəstəmazı pozan "əl-lems/toxunmak" sözüylə nə nəzərdə tutulduğu
haqqındakı şərhi səbəbiylədir. 32
İbn Məsud radıyallahu ənhin qüslsüz
kimsənin təyəmmüm etməsini caiz görən nassı, məsləhət üçün tərk etdiyini
söyləmək şübhəsiz mugalatadır. Çünki İbn Məsud radıyallahu ənh bu barədə
qüslsüzün təyəmmüm etməsinin caiz olmadığı fikirində ayədə keçən:
"mülamese/toxunmak" təbirindən nəzərdə tutulan
haqqındakı anlayışına söykəniyordu. Ayədə keçən toxunma/lemese ifadəsinin dəstəmazı tələb
etdiyi, cimayı əhatə etmədiyi anlayışında idi.
Necə olar da ibadət məsələləri bir
tərəfə, adət məsələlərində dahi hüccet olmayan səhabənin fikiri, ibadət
məsələlərindəki məsləhət barəsində İbn Məsudun hərəkəti dəlil gətirilə bilər?
İbadətlər ancaq nas və icmadan alınar.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
həcci ümrəyə çevirməyi əmr etdiyi zaman: "Həccə niyyət etdiyimiz halda bu
necə olacaq?" dediler 33 və
dayandılar. Səhabələr ancaq alışdıqları
həccin, menasikleri tamamlanmasından əvvəl fesh edilməsinə çaşdılar. Çünki Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin hələ ehramında davam etdiyini görmüşlər idi. 34 Buna görə Nəbi sallallahu əleyhi və
səlləm: "Əgər geridə buraxdığım iş yenə başıma gələcək olsa hediy qurbanı
gətirməz və mən də onu ümrəyə çevirərdim" buyurdu. 35 Bunun üzərinə onlar da ehramlarından
çıxtılar. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm onların ehramda qalmalarını
təsdiqləmədiyi üçün, onların dayanmaları sünnət olaraq qalmamışdır.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm,
həccə niyyət etdikdən sonra o həccin ümrəyə çevrilməsini əmr eddiqdə, səhabənin dayanmasını təsdiqləsə bu
takriri bir sünnət olar və məsləhət səbəbiylə nassa müxalifətdən bəhs edilə
bilməz.
Bir başqa xüsus; Nəbi sallallahu əleyhi
və səlləm, Əbu Bəkr radıyallahu ənhi: "Kim la ilahə illəllah desə cənnətə
girər" deyə səslənmək üzrə göndərmiş, Ömər radıyallahu ənh də: "Bu
vəziyyətdə buna söykənirlər (və əməldən geri dayanarlar)" demişdir. 36 Bunun da məsləhət səbəbiylə dinə etiraz
olduğu şübhəsi atılmışdır.
Bu batil bir şübhədir. Çünki bu tamamilə
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin əməlinə söykənməməkdədir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin sözü, əməli və təsdiqi sünnədir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və
səlləm, Əbu Bəkr radıyallahu ənhin: "La ilahə illəllah deyən cənnətə
girər" deyə səslənməsini əmr edincə, Ömər radıyallahu ənh ictihad edərək
Əbu Bəkr radıyallahu ənhi geri çevirdi və Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm bunu təsdiq etdi. Beləcə bu
takriri bir sünnət oldu.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
kəbənin yıxılıb yenidən tikilməsini tərk etməsinin məsləhət səbəbiylə dinə
etiraza dəlil gətirilməsi də batildir. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və
səlləm burada məsləhət səbəbiylə hansı nassa müxalif çıxmışdır? Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin burada müxalif çıxdığı nas nədir? Özünün söz,
hərəkət və takriri şəxsən nas deyilmi?
Kurayza diyarına çatmadan namaz qılan
səhabələr də nassı anlama barəsində içtihat edərək bunu tətbiq etdilər. Onların
nastan anladıqları şey, bunu tələb edirdi. Onlar məsləhət səbəbiylə nassı tərk
etmiş deyildirlər.
4- ət-Tufi, məsləhətin ittifaq məhəlli
olduğunu, icmanın isə ixtilaf məhəlli olduğunu, ittifaq edilənə yapışıb, ixtilaf
ediləni tərk etmək lazım olduğunu söyləyir.
Bu sözü özünün ağılı dinin qabağına
keçərməklə ittiham edilməsinə səbəb olmuşdur. ət-Tufi bu ittihamdan bəri olsa
dahi, onun şübhələri ətrafında təsirlənənlərin ümumisi, üsulu bir araşdırma
edildiyində rədd edilmiş şübhələrə söykənən bir görüşə yapışmaqdadırlar. Ancaq
dünyəvilər (laiklər) nasları ləğv etmə məktəblərini bu fikir üzərinə qurmuşlar.
Məsləhətin Tətbiq
olunmasına Dair Şaibeli Nümunələr:
Ürəkləri istiləndirilənlərin payının ləğv
edilməsi:
Ömər radıyallahu ənh
muellefetu'l-kulub'un zəkat ayəsində zikr edilən payını ləğv etmişdir. 37 Allah Təala belə buyurmuşdur:
إِنَََّّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُ رََِاءِ وَالْمَسَ
اكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْ اَِ وَالْمُ لَََّفَةِ
قُ لُوب مُُِْ
"Zəkatlar Allah tərəfindən bir fərz
olaraq yalnız yoxsullara, kasıblara, onu yığıb paylayanlara, qəlbləri İslam
dininə isinişdiriləcək kimsələrə… aiddir." (9 Tövbə 60)
Bunun nassa qarşı məsləhət qaidəsiylə
əməl edilərək edildiyi sanılar. Ancaq dərin bir baxış sayəsində vəziyyətin belə
olmadığı ortaya çıxar. Şübhəsiz hər hökmün tətbiqdə bir dayanağı vardır. Bu
nassın dayanağı isə ürəklərin istiləndirilməsidir. Ömər radıyallahu ənh İslamın
izzətə qovuşmuş olduğunu, dünyadakı ən böyük imperatorların dahi İslama boyun
əydiklərini və İslamın ürəklərin istiləndirilməsinə ehtiyacı qalmadığını
görüncə bunu ləğv etmişdir. Çünki nas, varlığı və yoxluğuna görə xəstəlik
ətrafında dönər. Şübhəsiz bu nassın özü, İslamın izzət tapmasından sonra bu
qrup insanlara zəkat verməməyi tələb edirdi. Bu içtihat nassın daxilində
deyildirmi? Ömər radıyallahu ənhin məsləhəti nassın qabağına keçərdiyi deyilə
bilərmi? 38
Bir adam səbəbiylə bir birliyin
öldürülməsi:
Ömər radıyallahu ənh bir adama qarşılıq
olaraq bir birliyi öldürməyə qərar verincə bunu nassa qarşı məsləhət üçün
etdiyi iddia edilmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur:
يَا أَي اَُِّ الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ
الْ صَِِاصُ فِِ الْ تَِْ لَى الْْ رُّ بِالُْْرِِّ
وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالُْْنْ ثَى بِالُْْنْ ثَى
"Ey iman gətirənlər! Öldürülənlərə
görə qisas almaq sizə vacib edildi. Azad kəsə görə azad olandan, köləyə görə
kölədən, qadına görə qadından qisas alın!" (2 Bəqərə 178)
وَكَتَبْ نَا عَلَيْ
مِِْ يِِ اَِ أَنَّ النَّ فْ بِالن فْ "Biz Tövratda
onlara yazıb buyurduq ki, cana can qisas alın" (5
Maidə 45)
Ömər radıyallahu ənhin tətbiqi
bəzilərinin düşündüyü kimi qanun qoymaq şəklində olmamışdır. Ancaq nastan
anladığı şeyi tətbiq etmişdir.
"ən-Nəfs" sözü cins üçündür.
Tək olaraq can demək deyil. ən-Nəfs sözü səbəbiyyət "ba"sı ilə
"mi'n-nəfs" şəklində gəlmişdir.
Buna görə nas, öldürmə işinə iştirak edən bütün nəfsləri/canları əhatə
etməkdədir.
Qıtlıq İlində Oğrunun Cəzasının Ləğvi:
Ömər radıyallahu ənhə nisbət edildiyinə
görə qıtlıq ilində oğurluğun hədd cəzasını məsləhət üçün ləğv etmişdir. Bunu
məsləhəti nassın qabağına keçərərək etdiyi iddia edilmişdir.
Həqiqətdə bu, məsləhətin nas qabağına
keçərilməsi ya da Allahın hədd cəzalarından bir həddin ləğv edilməsi deyil.
Lakin onun ümumi əhatəli rəhbərliyində nassın tətbiq olunmasının şərtləri tam
olaraq yox idi. Çünki hədd cəzasının tətbiq olunmasını maneə törədən qüvvətli
bir şübhə vardı. 39 Rəsulullah
sallallahu əleyhi və səlləm isə belə buyurmuşdur:
سْلِمِينَ مَا اسْتَطَعْتُمْادْرَءُوا الُْدُودَ عَنِ
الم
"Gücünüz çatdığınca Müsəlmanlardan
hədd cəzalarını sovun. "40
Bir Məclisdə Verilən Üç Talağın Qəti
Ayrılıq Sayılması:
Ömər radıyallahu ənhə nisbət edildiyinə
görə Quranın: "Talaq/Boşanma iki dəfə olar." (2
Bəqərə 229) ayəsinin açıq
ifadəsinə və Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir məclisdə üç talağı
tək talaq saymasına dair tətbiqli sünnəsinə müxalif çıxmışdır.
İbn Abbas radıyallahu ənhimədən rəvayət
edilmişdir ki; bir məclisdə üç talaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm,
Əbu Bəkr radıyallahu ənh və Ömər radıyallahu ənhin xəlifəliyinin ilk iki ilində
tək talaq idi. Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənh belə dedi: "İnsanlar
özlərinə möhlət verilmiş olan bir işdə tələsik göstərdilər. Kaş ki bunu onlara
tətbiq etsə idik!" Beləcə onu özlərinə tətbiq etdi. "41
Buna bu şəkildə cavab verilər:
a- Digər hədislərdə bunun tam əksinə gəlmişdir. Ömər
radıyallahu ənh, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsini tətbiq
etmişdir.
b- Hədis insanların Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
zamanında tək talaqda baş verdiklərini, lakin Ömər radıyallahu ənh zamanında
tək səfərdə üç talaqda baş verdiklərini göstərməkdədir. Bu da hədisin sonunda
keçən: "İnsanlar özlərinə möhlət verilmiş olan bir işdə tələsik
göstərdilər" ifadəsindən aydın olmaqdadır. Yəni bu rəvayət, insanların
necə bir vəziyyətə gəldiklərini izah etməkdədir. Məsələnin hökmü deyil,
insanların adəti dəyişmişdir.
Güc çatmasına baxmayaraq yaxşılığı əmr etmə
və pisliyi qadağan etmənin tərk edilməsinin caiz görülməsi:
Yaxşılığı əmr etmək və pisliyi qadağan
etmək haqqında bütün mükəlləfləri əhatə edən əmr gəlmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur:
كُنْتُمْ خَيْ رَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ
تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَ نْ وْنَ عَنِ
الْمُنْكَرِ وَت مَُِْنُونَ بِاللََّ
"Siz insanlar arasında üzə
çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Siz yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis
əməlləri qadağan edir və Allaha iman gətirirsiniz." (3
Ali-İmran 110)
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm də
belə buyurmuşdur:
مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَرًا لْيُ غَيِِّْْهُ
بِيَدِهِ، إَِِنْ لمَْ يَسْتَطِعْ بَِِلِسَانِهِ، إَِِنْ
لمَْ يَسْتَطِعْ بَِِ لَِْبِهِ، وَذَلِكَ أَضْعَفُ
الِْْيمَانِ
"İçinizdən bir münkər görən onu
əliylə dəyişdirsin. Buna gücü çatmazsa diliylə, buna da gücü çatmazsa ürəyiylə
qarşı çıxsın. Bu isə imanın ən zəifidir. "42
Hədisdə münkərə qarşı çıxmaq üçün güc
çatmasını şərt qoşmaqdadır.
Daha böyük bir münkərə səbəb olmayacaqsa, pisliyə qarşı çıxmaq fərz və ya
müstəhəbdir. Çünki şəriətin münkərə qarşı çıxmadakı məqsədi insanlardan pisliyi
uzaqlaşdırmaqdır. Əgər daha böyük bir pisliyə səbəb olacaqsa qarşı çıxılmaz və
ümumi naslarla əməl edilər.
İbnu'l-Qayyım rahimehullah belə demişdir:
"Şübhəsiz ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm ümmətinə pisliyə qarşı
çıxmağı, Allahın və rəsulunun sevdiyi yaxşılığın qazanılması üçün fərz
etmişdir. Əgər pisliyə qarşı çıxmaq, Allahın və rəsulunun sevmədiyi daha böyük
bir pisliyi tələb edəcəksə o pisliyə qarşı çıxılmaz. "43
İbn Qayyımın şərhini dəstəkləyən
rəvayətlər də sabit olmuşdur. Bunlardan biri budur: Əbu Səhləbə radıyallahu
ənhdən: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu:
ا تَمِرُوا بِالْمَعْرُوفِ , وَتَ نَاهَوْا عَنِ
الْمُنْكَرِ , حَتََّّ إِذَا رَأَيْتَ شُ ا حا
مُطَاعًا , وَهَوًى مُتَّبَ عًا , وَدُنْ يَا مُ ثَْ
رََةً , وَإِعْجَابَ كُلِِّ ذِي رَأْيٍ بِرَأ يِهِ ,
عَلَيْكَ ن فَْسَكَ , وَدَعْ أَمْرَ الْعَوَامِِّ ,
إَِِنَّ مِنْ وَرَا كُِِمْ أَيَّامًا الصَّبْ رُ يِِ نَِِّ
مِثْلُ قَ بْضٍ عَلَى الَْْمْرِ لِلْعَامِلِ يِِ نَِِّ
مِثْلُ أَجْرِ خََْسِينَ رَجُلًَ ي عَْمَلُونَ مِثْلَ
عَمَلِهِ
"Boyun əyilən xəsislik, tabe olunan
heva, dünyanın axirətə seçilməsi və hər kəsin öz fikirini bəyəndiyini görənə
qədər yaxşılığı əmr edin, pisliyi qadağan edin. Bunları gördüyün zaman sənə öz
işinə baxmaq və ümuminin işini tərk etmək düşər. Şübhəsiz ardınızda səbir
günləri vardır. O günlərdə səbr edən köz tutmuş kimidir. O günlərdə əməl edən
sizin əməliniz kimi əməl
edən əlli adamın əcrini alar. "44
Kafirlərə Bənzəmək:
Naslar, kafirlərə bənzəmənin haram
olduğunu ifadə etməkdədir. Çünki bunda onlara meyl etmək vardır. Allah Təala
belə buyurmuşdur:
"Zalımlara meyl etməyin, yoxsa sizə
od toxunar. Sizin Allahdan başqa dostlarınız yoxdur. Sonra sizə kömək də
olunmaz." (Hud 113)
Taberi belə demişdir: "Ey insanlar!
Allaha kafir olan bu kəslərə meyl etməyin. Əks halda onları qəbul edər və
əməllərindən razı olarsınız da atəş sizə də toxunar. "45
İbn Ömər radıyallahu ənhimədən:
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu:
مَنْ تَشَبَّهَ بِ ومٍ وَُِ مِنْ مُِْ
"Kim bir qövmə bənzərsə onlardandır.
"46
Əbu Hureyre radıyallahu ənhdən:
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu:
إِنَّ اليَ وُِدَ، وَالنَّصَارَى لََ يَصْبُ غُونَ،
خََِالِفُوهُمْ
"Şübhəsiz ki Yəhudi və Xristianlar
(saç və saqqallarını) rəngləməzlər. Onlara müxalifət edin. "47
İbn Teymiyye rahimehullah belə demişdir:
"Əgər Müsəlman Daru'l-Harp'te və ya hərb halında olmayan küfr ölkəsində
olsa, görünüşcə onlara müxalif çıxmaqla öhdəçilikli deyil. Çünki bunda zərər
söz mövzusudur. Hətta onları dinə dəvət etmək və ya Müsəlmanlara xəbər vermək
üzrə sirlərini öyrənmək yaxud Müsəlmanlardan onların zərərini sovmaq kimi dini
bir məsləhət üçün adamın bəzən zahirde onlara iştirak etməsi də gərəkə bilər. Allah Azze və Cellenin dinini
əziz etdiyi və kafirləri cizyəyə məcbur etdiyi İslam və hicrət diyarında isə
onlara müxalifət qanunidir. "48
Şeyhulislam İbn Teymiyyenin sözlərini
dəstəkləyən nas bu şəkildə gəlmişdir: Ənəs b. Malik radıyallahu ənh rəvayət
edir: "… Haccac b. İlat Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə: "Ey
Allahın rəsulu! Məkkədə malım var. Ailəm də oradadır. Onları gətirmək
istəyirəm. İcazə versəniz onları götürüb digər mallarımla birlikdə Mədinəyə
gətirmək istəyirəm. Əgər müşriklər mənim Müsəlman olduğumu anlarlarsa mənə heç
bir şey verməzlər. Mallarımı qurtara bilmək üçün bəlkə sənin haqqında
istədiyimi söyləməm lazımdır" dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
istədiyini söyləməsi mövzusunda ona icazə verdi. "49 Bu hədisdən çıxacaq faydalar arasında
bunları zikr edə bilərik:
1- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm adına yalan,
başqası adına yalan kimi olmamasına baxmayaraq məsləhət üçün kafirlərə yalan
danışmağa icazə verilmişdir.
2- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, el-Haccaca nə
istəsə söyləməsinə icazə vermişdir. Bu sözlər arasında küfr olan bir söz də
olması mümkündür. Hekayənin davamında Haccac, Rəsul sallallahu əleyhi və səlləm
haqqında Məkkədə olan Müsəlmanları qəhr edən, müşrikləri sevindirən xəbərlər
yaymışdır.
3- əl-Haccac, Məkkədə Müsəlmanlar da var olmasına baxmayaraq
özünü kafirlərin safında biri kimi göstərmək istəmiş, buna icazə verilmişdir.
4- El-Haccacın tələb etdiyi və etdiyi bu hərəkətdə, nə təzyiq
(ikrah), nə də qızışaçaq döyüş halı olmamasına baxmayaraq, Müsəlmanların ehtiyac
duyduqları bir zamanda İslamın lehinə çevrilə biləcək bir malı əldə etmə
məsləhəti üçün icazə verilmişdir. Allah ən yaxşı biləndir.
İki Zərərdən Yüngül Olanını Güdmək
Osman radıyallahu ənh həccdə Minada
namazı dörd rükət edincə İbn Məsud radıyallahu ənh (istircə etdi və):
"Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, Əbu Bəkr və Ömər ilə namaz
qıldım, onlar iki rükət etdilər. Bu dörd rükət yerinə qəbul edilmiş iki rükət mənim
üçün daha sevimlidir" dedi. Sonra İbn Məsud radıyallahu ənh camaatla Osman
radıyallahu ənh kimi etməyə qalxdı. Bunun səbəbi soruşulunca: "İxtilaf
daha pisdir" dedi. 50
əl-Esved belə dedi: Minada Abdullah b.
Məsud radıyallahu ənh ilə biryərdəydim. Osman radıyallahu ənh onlara dörd rükət namaz
qıldırınca, namaz bitdiyi zaman Abdullah: "Rəsulullah sallallahu əleyhi və
səlləm ilə burada iki rükət qıldım. Əbu Bəkr ilə iki rükət qıldım. Ömər ilə iki
rükət qıldım. Osman radıyallahu ənhin də iki rükət qıldını gördüm. Lakin bu gün
dörd rükət qıldı." Dedi. Mən dedim ki: "Ey Əbu Abdirrahman! İki
rükətdən sonra salam verib, qalan iki rükəti də nafilə olaraq etsəydin"
İbn Məsud dedi ki: "İxtilaf şərdir. "51
Osman radıyallahu ənh xilafətinin ilk
yarısında qısaldırdı. Sonradan dörd rükət qılmağa başlaması haqqında iki rəvayət nəql
edilmişdir. Bu rəvayətlərdən birinə görə Osman radıyallahu ənh Minadan evlənmiş
və orada yaşamağa niyyət etmişdi. Osman radıyallahu ənhin bu niyyətini bilməyən
səhabələr isə əvvəl Osman radıyallahu ənhin dörd rükət qılmasını tənqid
etmişlər, lakin camaatı tərk etməmək və ixtilafa səbəb olmamaq üçün arxasında
namazı da qılmışlar idi. Beləcə daha böyük pisliyə səbəb olmamaq üçün digər bir
sünnəyə tabe olmuşlar idi. Çünki əks halda bu səhabələrin camaatı tərk edəcək
olmaları, Osman radıyallahu ənh əleyhində qiyam qaldırmaq istəyən fitnəçi
qruplara vəsait meydana gətirəcəkdi.
Digər rəvayətə görə isə Osman radıyallahu
ənh, həccə gələn insanların çoxalmağa başlaması və namazların rükət sayılarını bilməyən insanların çaşmalarına səbəb
olmamaq üçün namazı tam qılmışdı. Əgər sabit olsalar bu iki rəvayəti;
əcnəbilərin namaz rükətləri haqqında çaşmamaları üçün Osman radıyallahu ənhin
Minada yaşamağa niyyət edərək tam qılması şəklində cem etmək mümkündür.
Görüldüyü kimi burada nassa qarşı
məsləhətlə hərəkət edilməmiş, əksinə məsləhət üçün ixtilafı qınayan, möminlərin
əmrinə müxalifəti qadağan edən digər naslarla əməl edilmişdir. Bu, iki zərərdən
yüngül olanını güdmə qaidəsinə uyğun bir davranışdır.
Zirr b. Hubeyş rahimehullah dedi ki:
"İnsanlar əl-Velid b. Ukbe b. Əbi Muaytın gedişatına qarşı çıxdıqlarında
Abdullah b. Məsud radıyallahu ənhə gəldilər. Abdullah b. Məsud radıyallahu ənh
onlara belə dedi: "Səbr edin. Çünki idarəçinin əlli illik zülmü bir aylıq
herc'dən xeyirlidir. Mən bunu Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmdən eşitdim.
Belə buyurmuşdur:
"Yaxşı ya da günahkar olsun
insanların idarəçisi olmaq məcburiyyətindədir. Yaxşı olsa aranızda ədalətli
taksimat edər və düz idarəçilik edər. Amma günahkar isə mömin bu mövzuda
mübtəla olar/bəlaya uğrayar. Günahkar idarəçilərin olması, hercden
xeyirlidir." Deyildi ki: "Ey Allahın rəsulu! Herc nədir?"
Buyurdu ki: "Adam öldürmələr və yalan(ın çoğalması)dır."52
Bu hədis Müsəlmanları daha böyük zərərə
düşməməyi güdərək zalım idarəçilərə səbr etməyi təşviq etməkdədir. İki zərərdən birini irtikabı güdmək
şəriət qaidələrindəndir və bu mövzuda icma vardır. 53
İbn Həcər əl-Askalani, İbn Akilden nəklen
bu izahda olur: "...İbrahim əleyhissalam həddindən artıq qorxu halında
"mən xəstəyəm" deyərək yalan danışmışdır. Sırf sadə bir yalan bu kimi
mövqelərdə caizdir. Çünki bəzən daha böyük bir zərəri önləmək məqsədiylə iki
zərərdən yüngül olanına söykənmək vacib olar. "54
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
hüzurunə
girib də gözəl rəftar görən adam haqqında, çıxdıqdan sonra da "Bu kimsə,
qövmünün nə pis bir mənsubudur" buyurması, özünə belə davranmasının səbəbi
soruşulunca da "Şərindən qorxulan bir kimsədir" buyurması, iki
zərərdən yüngül olanını irtikap qaidəsinin dəlillərindəndir. Bu qaidə haqqında,
İslam şəriətini bilən heç kim ixtilaf etməmişdir.
Şeyhu'l-İslam __________İbn Teymiye
rahimehullahın əl-Hisbe adlı əsərinin baş tərəflərində, "Cəmiyyət
vəzifələrinin əhli olmayan kimsəyə verilməsi" başlığı altında zikr etdiyi
bu sözlərini nəql etmək yerində olacaq:
"..hər
idarəçinin (veliyu'l-emr'in), doğru və ədalətli kəslərdən kömək alması
lazımdır. Bu qeyri-mümkün olsa, yalançılığı və haqsızlığı olsa belə var olanlar
içində ən ehil olanı seçər. Çünki Uca Allah, bu dini, günahkar və dindən nəsibi
olmayan birliklər əliylə də gücləndirər. Vacib olan, güc çatdırılanın
edilməsidir. Rəsulullah (sallallahu əleyhi və səlləm) və ya Ömər radıyallahu
ənh belə buyurmuşdur: "Kim, təyin edəcəyindən daha ehil biri olduğunu
bilərək, birini bir birliyin başına gətirsə, Allaha, peyğəmbərinə və möminlərə
xainlik etmiş olar." İşdə buna görə, Ömər radıyallahu ənh belə deyərdi:
"Allahım! Günahkarın qüvvətini və yaxşının acizliyini sənə şikayət
edirəm." Rəsulullah (sallallahu əleyhi və səlləm) və səhabələri, xristian Bizanslıların
atəşpərəstləri məğlub etmələrinə sevinmişlər idi. Halbuki hər ikisi də
kafirdir, amma içlərindən biri İslama daha yaxındır. Bizanslılar və İranlılar
döyüşdüklərində Uca Allah bu mövzuda "Rum" surəsini endirdi. Hadisə
məşhurdur. Yusuf (aleyhissələm) də belə hərəkət edərdi. Həm özü və həm də xalqı
kafir olan Misir fironunun vəziri sifətini daşıyırdı. Əlindən gəldiyincə
ədalətli və yaxşı hərəkət etdi və imkanlar ölçüsündə onları imana dəvət
etdi."
Xacət ilə Zərurət Arasındakı
Fərqlər
1- Xacətdəki məşəqqət, zərurət halındakı
məşəqqətdən daha azdır. Xacət vəziyyətində ehtiyac duyulan şeyin yerinə gəlməməsi
həlak edici deyildir.
Məsələn su quyularındakı yosun və yarpaqların suyu pozması vəziyyətində ehtiyac
halında məşəqqəti qaldırmaq, çətinliyi qaldırmaq babındandır. Zərurətdə isə çətinliyi
qaldırmaq, zərəri qaldırmaq babındandır. Əgər bu tərk edilsə; həlak olmaq,
orqanlardan birinin və ya malın itkisi kimi dinin altı məqsədindən birinin yox
olması söz mövzusu olar.
2- Zərurət doğrudan haram olan bir şeydən
faydalanmaqla əlaqəlidir, Xacət isə bilvasitə olaraq haram olan şeydən
faydalanmaq haqqındadır.
3- Zərurətə itələyən səbəb məcburiyyətdir,
Xacətə
itələyən səbəb isə asanlaşdırmaqdır. Bunun mənası budur: Xacət halında adam çətinliyi aradan
qaldırmaqla aradan qaldırmamaq arasında muhayyerdir. Zərurət halında isə seçim
haqqı yoxdur.
Şeyhulislam İbn Teymiyye rahimehullah
haramları mübah edən zərurətlərin meydana gəlməsi məsələsindən bəhs etdikdən
sonra belə deyir: "Qadınların qızıl və ipəklə bəzənməsi, qızıl və ipəklə
müalicə kimi, ehtiyac üçün caiz qılınanlar zərurət üçün caiz qılınmış deyildir. Bunlar ölü əti'nin mübah olması nümunəsində
olduğu kimi zərurətdən ötəri deyil, ancaq faydanın kamalı üçün mübah
qılınmışdır. Xacət bu faydanın kamalı üçündür. Çünki əskik faydalanma bərabərində
kamalına ehtiyac da meydana gətirər. İşdə Xacət bu kimi mövzulardadır. Zərurət
isə, yoxluğu halında ölüm, xəstəlik, fərzləri yerinə yetirməkdən aciz qalma
kimi vəziyyətlərin meydana gəlməsi haqqındadır. Məsələn belə bir zərurət halında
ölü əti yeməyə məcbur qalmaq, mötəbər zərurətdir. "55
Necə ki bilvasitə olaraq haram olan bir
şey qaçınılmaz ola bilər. Belə bir vəziyyətdə əvvəlki qaidə itər və bunun
hökmü, Xacətin
hökmünü deyil, zərurətin hökmünü götürər. Məsələn təbibin qadın xəstəyə baxması
Xacətdir. Qadın tabibenin ona baxa biləcəyi zamanda kişi təbib qadına baxa bilməz.
Gecə doğum kimi vəziyyətlərdə qadın təbibə yoxsa, kişi təbibin baxması Xacətdən
daha çox zərurətə yaxındır.
4- Zərurət, şiddət, çətinlik və məşəqqət
baxımından, ölü əti, qan və donuz əti kimi haramları mübah edər. Xacət isə
ehtiyacdır və əskiklikdir. Xacət, zərurətdən daha əhatəlidir.
5- Zərurətin dəlilləri açıqdır. Xacətə gəldiqdə
ümumiyyətlə qalib zənnə və ümumi dəlillərə müraciət edilər.
6- Zərurət şəxsidir. Məcbur qalandan
başqası ondan faydalana bilməz. Xacətə gəldiqdə burada fərdlərdən biri haqqında
ehtiyacın reallaşmış olması şərt qaçılmaz. Qalib zənnə görə ehtiyac varsa kifayətdir.
7- Zərurət haramlığı qaldırar, Xacət isə
harama aparan vəsilələr haqqındakı maneəni qaldırar. Bu, ikinci maddədə zikr
edilənin bir cüzüdür.
8- Zərurət azı da, çoxu da mübah edər. Ehtiyac
isə yalnız azı mübah edər.
9- Zərurəti, məcbur qalan kimsə təqdir edər.
Ehtiyacı isə müçtehit təqdir edər.
10- Zərurətin, haqqında vəsvəsəlliq edilən
şey haqqında deyil, meydana gəlməsi
qəti olan bir şey haqqında olması zəruridir. Lakin bu vəziyyətin müəyyən bir şəxs
haqqında xüsusi olması belə deyil. Ehtiyacın təqdirində orta səviyyəli, sıravi
bir şəxsin mövqesi diqqətə alınar, xüsusi şərtlərə bağlanmaz. Çünki teşri (din
qoyma), ümumi xüsusiyyətdədir.
11- Zərurətin hökmü söz mövzusu zərurətin
vaxtilə məhduddur. Xacətin hökmü isə davamlıdır. Bununla birlikdə bəzən zərurət
sözü istifadə edilərək Xacət nəzərdə tutulmuşdur. Bu qaidəyə dair hökm mütləq
deyil. Necə ki alimlər təhlükəlini mübah edən ehtiyac haqqında ən əhəmiyyətliləri
bu şəkildə olan şərtlər qaçmışlar:
Təhlükəlini Mübah Edən
Ehtiyacın Şərtləri
a- Dinin əsl hökmünə müxalifət edilə bilməsi
üçün alışılmışın üzərində çətinlik dərəcəsinə çatmış bir şiddətin meydana gəlmiş
olması.
b- Bu ehtiyacın təqdirində insanlardan
orta olan biri və əksəriyyətin ehtiyacı diqqətə alınmalıdır. Ehtiyac əgər
xüsusisə, bununla əlaqədar olan müəyyən qrupun orta səviyyəlisinə baxılar.
c- Ehtiyacın təyin olunmasında, ümumi
hökmə müxalifət xaricində məqsədə çatmağa başqa bir yol tapılmamalıdır.
d- Söz mövzusu olan ehtiyac, eynilə zərurətdə
olduğu kimi, ehtiyac miqdarı qədər təqdir edilər.
e- Ehtiyac üzərinə qurulu hökm, Allahın
kitabından və ya Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsindən, bunun
xüsusi hökmünü ifadə edən bir nassa müxalif olmamalı, şəriətin məqsədlərinə
ziddiyyət təşkil etməməli və daha böyük məsləhətin itkisinə səbəb olmamalıdır.
Şeyx əl-Elbani rahimehullahın "Zərurətlər
üzrlüləri mübah edər" qaidəsiylə əlaqədar bir fətvası bax bələdir:
Sual: Müsəlman qadının evinin xaricində
mübah bir işdə çalışması və uşaqlarını mürebbilere və ya müsəlman xidmətçi qadınlara
buraxmasının dindəki hökmü nədir?
Cavab: Bu məsələdə aslolan Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin xanımları şəxsində, Allah Təalanın ümmətin qadınlarına
bu xitabıdır:
وَقَ
رْنَ فِِ ب يُُوتِكُنَّ وَلََ تَ بَ رَّجْنَ تَ بَ رُّجَ الْْ اهِلِيَّةِ
الُْْولََ
"Evlərinizdə qərar tutun! İlk
cahiliyyə dövründə olduğu kimi açıq-saçıq gəzməyin." (33 Əhzab 33)
Şeyhulislam İbn Teymiyye rahimehullah belə
demişdir: "Kişidə aslolan çölə çıxması, qadında aslolan isə evlərdə qalıb
zəruri bir ehtiyac olmadıqca çıxmamalarıdır."
Buxarinin Səhihində Allah qadınlara
hicabı fərz etdiyi zaman Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin belə buyurduğu gəlmişdir:
إِنَّه
قَدْ أُذِنَ لَكُنَّ أَنْ تََْرُجْنَ لَِْاجَتِكُنَّ
"Allah siz (qadınlar)ın
ehtiyaclarınız üçün çıxmanıza icazə vermişdir. "56
Qadın, evindən bir ehtiyacı üçün,
cilbabıyla örtünmüş olaraq, qoxu sürünmədən çıxarsa bu caizdir. Amma bu
çıxışında az əvvəl işarə etdiyimiz şeylərdən birini işləyəcək olsa və ya evindəki
bəzi vəzifələrini laqeydlik edəcək olsa o zaman az əvvəl keçən ayə söz mövzusu
olar: "Evlərinizdə qərar tutun!" Onun bu vəziyyətdə çıxıb da
uşaqlarını xidmətçilərə buraxması caiz olmaz. Ana uşağının ehtiyaclarını və
onlara uyğun gələn təlimatçı istiqamətləndirmələri daha yaxşı bilər. 57
Sual: həkim, müəllim və ya tibb bacısı
olan qadının çalışması, uşaqlarını xidmətçiyə buraxmasını mübah edən qanuni zərurətlərdəndirmi?
Cavab: Əgər qız uşaqlarının zəruri təhsilini
yerinə yetirəcək kimsə yoxsa əvvəlki sualda zikr edilən şərtlərdə bu ehtiyacı
yerinə yetirmək üzrə həmcinsi olan qız uşaqlarının təhsili üçün qadının evindən
çıxması caiz olar. Bu şərtlərə zəruri olaraq bir də bu işdə qadın kişi qarışıq
olmaması şərti əlavə olunar. 58
Sual: "Müsəlman qadın tibb, müəllimlik
və tibb bacısılıq kimi sahələrdə işləməzse bu vəzifəni kim yerinə yetirəcək?"
deyənə necə cavab verilər? Bu vəzifələri etməsi halında qadının dinə zidd olan
bəzi vəziyyətlərə düşməsini, "Zərurətlər üzrlüləri mübah edər" qaidəsiylə
dəlil
gətirməkdədirlər.
Cavab: Bu məsələdə bu qaidənin dəlil gətirilməsini
məqsədəuyğun görmürdüm. Çünki üzrlüləri mübah edən zərurətlər fərdlərlə əlaqəlidir.
Bu qaidə bu ayələrdən alınmışdır:
مََِنِ
اضْطُرَّ فِِ مََْمَصَةٍ غَيْ رَ مُتَجَانِفٍ لِِْ ثْ إَِِنَّ اللََّ غَفُورٌ
رَحِيمٌ
"Hər kəs günaha meyl etməyərək aclıq
üzündən haram olanlardan istifadə etməyə məcbur olarsa, bilsin ki, Allah
Bağışlayandır, Rəhmlidir." (5 Maidə 3)
إِلََّ
مَا اضْطُرِرْتُْ إِلَيْهِ
"Allah,məcburiyyət qarşısında yeyəcəyiniz
şeylər istisna olmaqla haram buyurulanları təfərrüatı ilə sizə bildirdiyi halda." (6 Ən'am 119)
İki şeyi düşünməmiz lazımdır:
Birincisi: Mükəlləf olan insanın başına
bir şey gəlir də, əslən haram olan bir şeyə məcbur qalsa burada zərurətlər
üzrlüləri mübah edər.
İkincisi: Reallaşmamış olan, ancaq irəlidə
reallaşa biləcək olan şeylər haqqında zərurətlərin üzrlüləri mübah etdiyi deyilə
bilməz. Allahın halal etdiyi şeylərlə xilas olmağa yol tapa bilmədiyimiz
mövzularda özümüzü təhlükəyə atmamız uyğun deyil. Adam Allahın haram etdiyi
şeylərə düşəcəyini bildiyi bir cəmiyyətə girməyi nəzərdə tutub da, bu girişində
"zərurətlər üzrlüləri mübah edər" qaidəsini istifadə edərək təmizə çəkməyə cəhd etsə, bu qaidənin yeri bura
deyildir.
Yenə alimlər bu qaidəni, digər bir qaidə
olan: "Zərurətlər miqdarıyla təqdir edilər" qaidəsiylə kayıtlamışlardır.
Əgər insan leş yemək məcburiyyətində qalsa, oturub da halal ət yeyirmiş kimi
yeyə bilməz. Ancaq təhlükəni aradan qaldıracaq qədər yeyə bilər.
Bizlər kifayət qədər müsəlman qadın həkimlərin
tapılması lazım olduğunu söyləyərik. Lakin fərzi kifaye olanın yerinə yetirilməsi,
dinə müxalif çıxmağı özü ilə gətirirsə bu caiz deyil. Bizim, "Fərzi kifaye
olanı onlara öyrətmək istəyirik" iddiasıyla qadınlarımızı və gənc qızlarımızı
universitetlərdə və başqa yerlərdə gördüyümüz fəsada təqdim etməmiz caiz deyildir.
Məktəblərdəki və universitetlərdəki müsəlman
qızların hamısı dindar deyildirlər. Dindar olanları bunu etmədikləri zaman, zəif
davranan qadınlar bu fərzi kifayeyi yerinə yetirəcəklər. Bu vəziyyətdə onlara məsuliyyət
yoxdur. Çünki bu fərzi kifayedir. (Bəzilərinin yerinə yetirməsiylə bu fərz digərlərindən
düşər. )59
Haram Qılınan Şeylər Dəvətin
Məsləhəti Üçün İstifadə edilə bilərmi?
Şeyhulislam İbn Teymiyye rahimehullaha
belə soruşular; "Adam öldürmək, yol kəsicilik etmək, oğurluq, içki içmək və
bənzəri böyük günahlar işləmək məqsədiylə bir araya gələn bir-bir birliyi, bir
şeyxin Allah Təalaya zəncirsiz def və gənc olmayanların mübah şeirlərlə maxnı söyləməsi kimi musiqi alətlərini
istifadə etmək surətiylə dəvət etməsi halında, o camaatın tövbə etdikləri,
namaz qılmayan, oğurluq edən və zəkat verməyən bu kəslərin, şübhəlilərdən dahi qaçınan kəslər halına gəldikləri, fərzləri
yerinə yetirməyə başladıqları, haramlardan çəkindikləri izah edilər. Bu şeyxin,
başqa cür dəvət edilmələri mümkün olmayan birliyə qarşı, belə bir məsləhəti əldə
etmək üçün bu yolları istifadə etməsi mübahdırmı?"
Şeyhulislam rahimehullah uzunca cavabını
- xülasə olaraq - beləcə verər: "…Bilindiyinə görə pozğunları hidayət edən,
çaşmışlara yol göstərən, isyankarların tövbəsini qəbul edən ancaq Allahdır.
Bunun Allahın rəsuluyla göndərdiyi kitabı və sünnə ilə olması zəruridir. Əks
halda, Alahın rəsuluyla göndərdiyi bu mövzuda kafi olmasaydı, rəsulun dini əskik,
tamamlanmağa möhtac olardı… İnsanların Allah və rəsulu qanuni etmədiyi halda
Allaha yaxınlaşdırıcı olaraq gördükləri əməllər də belədir. Çünki mütləq bunların
zərəri faydasından böyükdür. Ancaq faydası zərərindən böyük isə şəriət bunu
bildirməyi laqeyd yanaşmamışdır. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
hikmət sahibidir. Dinin məsləhətini laqeyd yanaşmamışdır. Möminlər aləmlərin rəbbinə
yaxınlaşmada fərqli mərtəbədədirlər…
Şübhəsiz Rəsulullah sallallahu əleyhi və
səlləm, səhabə və təbiin bu kəslərdən daha şərli olan küfr, fısk və üsyan əhlini
qanuni metodlarla dəvət etmişlər. Allah onları bidət yollara möhtac buraxmamışdır.
Allahın nəbisi sallallahu əleyhi və səlləm ilə göndərdiklərində isyankarları
tövbəyə çağırmaq üçün qanuni bir metod olmadığını söyləmək caiz deyil. Çünki zəruri
məlumatla və mütevatir nəqllə aydın olmuşdur ki, ümmətlər içində küfrdən, fısktan,
üsyandan qanuni yollarla tövbə edənlərin sayını ancaq Allah bilər. Bunlarda bidət
yığıncaqlar yox idi. Bunu deməyə imkan yoxdur: "Şübhəsiz ki isyankarları
bu bidət metoddan başqasıyla tövbəyə
çağırmaq mümkün deyildir"60
Şübhə: "Hökumətlər, bu dərnəklər
olmadıqca dəvətə icazə vermirlər. Dərnəklərə isə banklara pul yatırtmadıqca,
surətlər asmadıqca, başçı təyin etmədikcə icazə vermirlər. Bu "zərurətlər,
üzrlüləri mübah edər" və "iki pislikdən yüngül olanını işləmə"
növündəndir.
Cavab: 1- Günah mövzusunda itaət edilməyəcəyi
İslam əsaslarındandır. Bunun dəlilləri bir çoxdur.
2- Dəvət və bu xeyirli əməllər, dövlət və
dərnək qurulmasına bağlı deyil.
3- Üzrlüləri mübah edəcək olan zərurətlər,
def edilməsi ancaq təhlükəli işin işlənməsiylə mümkün olan işlərdir. Belə bir vəziyyətdə
təhlükəli olandan başqa bir yol yoxdur. Canının tələf olmasından qorxan kimsənin
leş yeməsi kimidir. Əgər leşdən başqası tapıla bilməzsə leş yemək məcburiyyətində
qalınar. Ancaq leşdən başqası varsa leş yemək caiz deyil. Dəvət dərnəklər, surətlər,
faiz, yalan, hiylə, ayrılıq və digər fitnələr olmadan da yerinə gətirilə bilər
və yayıla bilər. Dəvət əgər məscidlərdən maneə törədilsə, evlərdə, bazarlarda,
yollarda, iş yerlərində, prospektlərdə, kitablarda, yazılarda, alimlərə səfərlə
edilər. İslam və sünnə düşmənlərinin diqqətlərini çəkən böyük dərnəklər qurmaq
dəvətin şərti deyil. Bu çürə düşmənlər tədbirlər götürməkdə, tələlər qurmaqda, əhlinin
arasını ayırmaqdadır. Yetimlərin, kasıbların, yoxsulların kefaleti üçün onların
şəkillərini çəkmək, qorxuları mübah edən zərurətlərdən deyil. Çünki surətlər və
dərnək olmadan da onların kefaleti mümkündür. Necə ki heva əhli bu qaidəni genişlətmişlər, Allahın və rəsulunun
haram etdikləri şeyləri bu ad altında işləmişlər…
Müsəlmanların Məsləhəti
Üçün Demokratik Nizamlarda ses vərme İstifadə edilərmi?
"Zərurətlərin sərhədini din təyin edər.
Alimlər belə deyirlər:
"Zərurət; insanın canı və ya malı barəsində dözə bilməyəcəyi zərərdir."
Bəzi insanlar zərurət qaidəsini elə genişlədirlər ki, saqqalı kəsməyi, alçaqlıqları
seyr etməyi, şalvar geyməyi, qadın kişi qarışıq məktəblərdə oxumağı,
partiyaları və ses vərmeyi dahi zərurət görməkdədirlər! Bunlar zərurət deyil əksinə haram
olan şeylərdir. "61
Şeyx Abdusselam Berces rahimehullah belə
demişdir: "Bilinməkdədir ki bu parlementolara girmək, haciyyat və
tahsiniyyat bir tərəfə, həqiqətdə dinin zərurətlər xüsusundakı məqsədlərinin də
itirilməsidir. Çünki bu dini təməlindən yıxmaqdır. Dinin ən yüksək məqsədi olan
Allahın birlənməsini reallaşdırma əsası salınmaqdadır. "62
Şeyx əl-Elbani rahimehullah belə
demişdir: "Ses vərərək seçkilərə qatılmaq zalımlara meyl etməkdir. Çünki səhih
islami mədəniyyətə sahib hər Müsəlman bilər ki, parlemento nizamı və seçkilər İslam
nizamından deyildir. "63
Şeyx əl-Elbani rahimehullaha belə
deyildi: "Ey şeyx! Eşitdiyimizə görə bəzi şərtlərdə parlementoya girməyə
icazə
vermisiniz?!" əl-Elbani
dedi ki: "Xeyr! Caiz deyil. Bu şərtlər praktik deyil, nəzəridir. Hansı şərtləri
zikr etdiyim sizə çatdımı?" sualı soruşan: "Birinci şərt insanın nəfsini
mühafizə etməsidir." Şeyx dedi ki: "Bu mümkün müdür?" Sualı
soruşan: "Heç təcrübə etmədim" Şeyx: "İnşaallah təcrübə etməzsən.
Bu şərtlərin reallaşması mümkün deyildir. Bizlər insanlardan bir çoxunun həyatlarında,
geyimlərində, saqqallarında, bu məclislərə girdikləri zaman dəyişmələr və
pozulmalar meydana gəldiyinə şahid olarıq!! Onlar bu işlərini təmizə çəkər, izlədikləri
yolun bunu tələb etdiyini söyləyərlər… Bəzi insanlar parlementolara İslami Ərəb
paltarıyla girmiş, qısa bir zaman sonra geyim şəkilləri dəyişmişdir. Bu
pozulmanınmı yoxsa düzəlməninmi göstəricisidir?" Sualı soruşan: "Cəzairdəki
qardaşları və siyasi sahədə etdiklərinimi nəzərdə tutursunuz?" Şeyx dedi
ki: "Tövsiyə etmərik! Bu günlərdə hər hansı bir islam ölkəsində siyasi işi
tövsiyə etmərik. "64
Şeyx Mukbil b. Hadi əl-Vadii
rahimehullaha belə soruşuldu: "Seçkilərə qatılmağı vacib görürəm. Çünki
xeyr əhlinin bundan geri qalması caiz olmaz. Çünki xeyr əhli bundan geri
qalsalar xeyirsiz kəslər oraya girər. Xeyirli kəslərin hökumət məclislərində olmaları
yaxşıdır. Çünki bu məclislərdə doğrunu göstərə bilərlər. Seçkilər haqqında
sizin görüşün nədir? Bunu caiz görən kimsəni rədd etmək üçün kitab və sünnədən
dəlil nədir? Bunun haramlığının dəlili nədir?"
Cavab: Rabbu'l-İzzet, kərim kitabında belə
buyurur: "Məgər möminlə fasiq eynidirmi? Onlar eyni ola bilməzlər!" (32 Səcdə 18) Alim, fəzilət sahibi, uzun
qulaq və kommunistin reyləri birdir. Allah Təala kərim kitabında belə buyurur: "Yoxsa günah qazananlar
onları həyatda olduğu kimi, ölümlərindən sonra da iman gətirib yaxşı işlər görənlərlə
eyni tutacağımızı güman edirlər? Nə pis mühakimə yürüdürlər!" (45
Casiyə 21)
"Biz heç iman gətirib yaxşı işlər
görənləri yer üzündə fitnə-fəsad törədənlərə tay tutarıqmı? Ya da Allahdan
qorxanları günahkarlara tay tutarıqmı?" (38 Sad 28) "axı oğlan qız
kimi deyildir." (3 Ali-İmran 36)
Fəzilət sahibi kimsənin onu, günahkar bir
qadının reyi ilə bərabər sayılmaqdadır. Allah Subahnehu və Təala, müşriklər mələklərin
Allah Təalanın qızları olduqlarını söylədikləri və kişiləri özlərinə nisbət
etdiklərində belə buyurmuşdur: "Onda bu ədalətsiz bölgü olardı!" (53
Nəcm 22)
Bu seçkilər Rəsulullah sallallahu əleyhi
və səlləm zamanında, Əbu Bəkir və Ömər radıyallahu ənhimə zamanlarında, Əməvilər
və Abbasilər dövlətlərində var idimi? Necə ki küfr ölkələrindən bəzisində
livata, kişinin kişilə evlənməsi, içkini və sələmli bankları sərbəst buraxma mövzuları səs
verir hala gəlmişdir. Səs vermə və seçkilər kölgəsində hər şeyi etmək
mümkündür. Rabbu'l-İzzet isə kərim kitabında belə buyurur: "Onlar cahiliyyə
dövrünün hökmünümü istəyirlər?" (5 Maidə 50) Sən dümdüz olanı tələb et. Allah
Təala, Nəbisi Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmə belə buyurur: "Sənə əmr
edildiyi kimi sən də, səninlə birlikdə tövbə edənlər də doğruçu olun."
__________(11 Hud 112) Yenə belə buyurar: "Ona tərəf doğru yol tutun"
(41 Fussilət 6)
Bizlər Kitab və sünnəyə qarşı dümdüz olmaqla əmr olunduq. Allah Təala belə
buyurur: "Əgər Biz səni dinində sabit saxlamasaydıq, əlbəttə, azca da olsa
onlara meyl edəcəkdin." (17
İsra 74)
Əfqanıstanda seçkilərin nəticəsi nə oldu?
Bir çox İslami ölkələrdə seçkilər nə nəticə gətirdi? Bundan da pisi, seçkilər
demokratiyanın vəsiləsidir. Bu sözlər Sudanlı qardaşlarımıza istiqamətli deyil.
Seçkilərdən günlər sonra kimsə məndən danışmamı istəməsin. Mən
"el-Musaraya", "Fətva Fi Vahdeti'l-Muslimin Maa'l-Kuffar",
"Kam'u'l-Muanid" və "Garetu'l-Eşrita Alə Ehli'l-Cehl
ve's-Safsata" kitablarımda seçkilər haqqında danışmaqdan yoruldum.
Elhamdulillah bu kitabların hamısı basılmışdır. "65
Məsləhəti Mürsələ Bidət
Deyil
Məsləhəti mürsələ bidət sayılmaz. Çünki şəri
dəlillər buna dəlalət etməkdədir. Şəriət, məsləhətlərin əldə edilməsi, pisliklərin
qaldırılması üzrə gəlmişdir. Səhabənin əməli də bu şəkildə davam etmişdir.
əş-Şankıti belə demişdir: "Xülasəylə səhabələr
radıyallahu ənhim qaldırılmasına dəlil olmayan və ağırlıq təşkil edən və ya bərabər
səviyyədə pislik daşımayan məsləhətlərə bağlanmışlar. "66
Bidətlərdə isə məsləhət yoxdur. Məsləhət
varmış kimi görünsə də həqiqətdə belə deyil.
Şeyhulislam İbn Teymiyye rahiməhullah belə demişdir: "Şəriət məsləhətləri
əsla laqeyd yanaşmamışdır. Əksinə Allah Təala bizə dinini kamala çatdırmış və
neməti tamamlamışdır. Cənnətə yaxınlaşdıran hər şeyi Nəbi sallallahu əleyhi və
səlləm bizə izah etmiş, bizləri gecəsi ilə gündüzü bərabər işıqlıqda olan,
sapanın mütləq həlak olacağı bir yolda buraxmışdır. Lakin ağılın məsləhət olduğuna
inandığı şey, əgər dində varid olmamışsa bu iki vəziyyətdən biri sözkonusudur: Ya
şəriət ona bu kimsənin bilmədiyi baxımdan dəlalət etməkdədir və ya onun məsləhət
olduğuna inansa da, onda bir məsləhət yoxdur. Çünki məsləhət, tamamilə ələ keçən
və ya çoxu ələ keçən mənfəətdir. İnsanların dində və dünya faydalı olduğunu zənn
etdikləri şeylərin çoxunda zərər daha qalibdir. "67
Məsləhəti mürseleyi bidətdən ayırt etmək
üçün şərt budur: məsləhəti mürsələ, Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm zamanında
edilməsini tələb edən bir vəziyyət mövcud olmayan və ya mövcud olsa da edilməsinə
bir mane olan şeydir. Bidət isə bunun tam əksinədir.
Şeyhulislam İbn Teymiyye belə demişdir: "İnsanlar
yalnız faydalı olduqlarına inandıqları şeyləri, yenilik olaraq ortaliga atarlər. Hər hansı bir yeniliyin zərərli
olduğunu düşünsələr onu ortaya atmazlar. Çünki beləsinə tərs bir tutuma nə ağıl
və nə də din cəhətdən səbəb tapıla bilməz. İndi, əgər Müsəlmanlar bir şeyi
faydalı görərlər isə, bu şeyə ehtiyac hiss etdirən səbəbə baxılar. Əgər bu
ehtiyac hiss etdirən səbəb, Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmdən sonra
ortaya çıxmış yeni bir şey olar da Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm qəti
bir qadağan etmə ifadə etmədən o şeyi etməmiş isə belə bir vəziyyətdə söz
mövzusu ehtiyac duyulan yenilik ortaya qoyulub tətbiq oluna bilər. Peyğəmbər
sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da ehtiyac halına gəldiyi halda müxtəlif
maneələr üzündən ortaya atılmayan və Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmin
ölümündən sonra önləyici maneələri ortadan qalxan faydalı yeniliklər haqqında
da eyni qayda etibarlıdır.
Lakin ehtiyac xüsusiyyəti qazandıracaq
bir səbəbi olmayan və ya qulların bəzi günahları səbəbi ilə ehtiyac halına gəldiyi
irəli sürülən yeniliklərə gəldiqdə, bunları ortaya çıxarıb mənimsəmək caiz deyil. Bunu heç
unutmamaq lazımdır ki, tələb edici səbəbi Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da var olan bir
davranış əgər buna baxmayaraq o zaman işlənməmiş isə hər nə qədər bizə görə
faydalı isə də əslində faydalı deyil. Buna qarşılıq tələb edici səbəbi Peyğəmbər
sallallahu əleyhi və selləmdən sonra -Allahın əmrinə qarşı gəlmək söz mövzusu
olmadan- ortaya çıxan yeniliklər faydalı ola bilərlər. Bu mövzuda fiqh alimləri
iki yol mənimsəmişlər:
1 - Bu yollardan birinə görə, əgər haqqında
qadağan edici bir dəlil yoxsa söz mövzusu yenilik mənimsənib tətbiq oluna bilər.
Bu görüş, "ictimai mənfəət (Mesalih-i Mürsələ)" qanununun etibarlılığına
inananların fikiridir.
2 - Bu yollardan ikincisinə görə söz
mövzusu yenilik, haqqında əmr olmadıqca ortaya atılıb mənimsənə bilməz. Bu
görüş "İctimai mənfəət (Mesalih-i Mürsələ)" qanununa söykənərək
ehkam çıxarmanın doğru ola bilməyəcəyini düşünənlərin fikiridir və öz içində
iki cürdür:
Bu görüşün bir qisim tərəfdarları şəriət qoyucunun (Peyğəmbərimizin) ya sözünə, ya davranışına
və ya səssiz təsdiqinə söykənməyən bir hökmün ortaya qoyula bilməyəcəyini müdafiə edərkən, digər
bir hissəsi söz mövzusu hökmün şəriət qoyucunun açıq və ya bilvasitə sözünə söykənərək
ortaya qoyula biləcəyini söyləməkdədirlər. Birinci qisimdəkilər "Müqayisə"
metodunu qəbul etməyənlər, ikinci kateqoriyadakılar isə bu metodun etibarlılığına
inananlardır.
Tələb edici səbəbi -əgər faydalı olsa-
Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da var olduğu halda Onun tərəfindən
tətbiqə qoyulmayan yeniliklərə gəldiqdə; Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmdən sonra bu cür yenilikləri ortaya qoyub mənimsəmək Allahın
dinində dəyişiklik etmək demək olar. Bu cür dəyişiklikləri dinə soxanlar dini dəyişdirməyi
məqsəd hesab edən hökmdar, alim və abidler ilə ictihadında xətaya düşən araşdırmaçılardır.
Necə ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm
vaxtilə bu qayğını bu sözlərlə dilə gətirmişdir: "Sizin haqqınızda ən
qorxduğum şeylər alimlərin xətaya düşməsi, münafiqlərin Quranı mübahisə dayağı olaraq
istifadə etmələri və xalqı sapdıran hökmdarlar (imamlar) dır. "68
Söz mövzusu yeniliklərin nümunəsi,
Ramazan və Qurban bayramları namazları üçün azan oxumaqdır. Bu ədət bəzi dövlət adamları tərəfindən ortaya
atıldığında müsəlmanlar bidət olduğu səbəbi ilə bu tətbiqə qarşı çıxdılar. Əgər bu tətbiqin bidət olması onun
məkruh olduğuna dəlil olmasaydı, bu ədədin: "Ey iman gətirənlər! Allahı
tez-tez yada salın!" (33 Əhzab: 41) və "İnsanları Allaha tərəf çağıran,kəsdən
daha gözəl söz deyən kim ola bilər?" (41 Fussilət: 33) ayələrinin əhatəsinə
girdiyi deyilə biləcəyi kimi cümə namazı üçün azan oxunması hökmü ilə də
"müqayisə"lənə bilərdi.
Çünki bayram namazlarında azan oxumanın
"faydalı" olacağını isbat etməyə çalışmaq, tünd bir bidətin faydalılığını
sübut etməyə çalışmaqdan çox daha səbəbli və yerində bir səydir. Hətta: "İrəli
sürülən səbəblərə və hər hansı bir önləyici maneənin yoxluğuna baxmayaraq, Peyğəmbər
sallallahu əleyhi və selləmin bu adəti tətbiq etməməsi (yəni bayram namazlarında
azan oxutmaması) necə sünnə isə bu ədədi tətbiq etmək də bir başqa sünnədir"
deyilə bilər.
Hərçənd ilk baxışda belə düşünmənin
yerində olduğu sanıla bilər, amma cümə namazlarında azan oxumağı əmr etdiyinə,
buna qarşılıq bayram namazlarını azan və qamətsiz etdiyinə görə sünnə olan tətbiq
bayram namazlarında azan oxumamaqdır. Buna görə, bu sünnəyə heç kim bir şey əlavə
etməyə səlahiyyətli deyil. Dahası, bu sünnəyə fərqli bir tətbiq əlavə etmək
namaz vaxtlarına, rükətlərin sayına və ya Həccin rüknlərinə oynağalar,
artırmalar etmək kimidir.
Başqa bir sözlə əgər bir kimsə, günorta
namazının fərzini (dörd rükət yerinə) beş rükət olaraq qilmaq istəsə də "Bu edəcəyim şey artıqdan
yaxşı bir əməl olmaqdadır" deyə bu əmelini haqlı göstərməyə çalışsa, bunu etməyə səlahiyyətli
deyil. Eynilə bunun kimi əgər bir kimsə Kəbə və Ərafat dağı kimi müqəddəs yerlər
xaricində başqa yerləri təyin edib oralarda Həcc məqsədi ilə ibadət və zikr etməyə cəhd
edəcək olsa "bu etdiyim şey yaxşı xüsusiyyətli bir bidətdir (Bidəti
Hasene)" deyərək belə bir şey etməyə səlahiyyətli deyil. Tərsinə belə bir
kimsəyə "Hər bidət bir dəlalətdir. (pozğunluqdur)" deyə cavab verərik.
Biz belə bir Xərəket haqqında, xüsusi bir qadağan edici
hökmün var olduğundan və ya onun gətirib çıxaracağı qarışıqlıq və dağıtmalardan
(mefsedetdən) əvvəl onun "dəlalət (pozğunluq)" olduğunu bilər və söyləyərik.
Vermiş olduğumuz bu məsel Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında tələb
edici səbəbi (səbəbi) var olan və -əgər faydalı olsa- önləyici heç bir maneəsi
olmayan yeniliklərin nümunəsidir. Belə bir yeniliyi ortaya atan kimsənin göstərəcəyi
bütün səbəblər və varlığını iddia edəcəyi bütün faydalar, Peyğəmbər sallallahu əleyhi
və səlləm zamanında da var olduğu halda Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm
bu işi etmədi. O halda Onun bu "etməyişi (tərki)" bütün ümumiləşdirmələrdən və bütün müqayisələrdən qabaqda gələn
"xüsusi" bir sünnədir.
İnsanların qüsurları və ya pis niyyətləri
üzündən ehtiyac halına gələn bidətlərə nümunə Ramazan və Qurban bayramlarının
xütbələrini bayram namazının önünə götürməkdir. Bəzi dövlət adamları ilk dəfə
belə bir tətbiqi başladınca müsəlmanlar bidət olduğu səbəbi ilə buna qarşı çıxdılar. Bu tətbiqi gətirənlərin, camaatın
indilərdə bayram namazından sonra xütbəni dinləmədən dağıldığını, halbuki Peyğəmbərimiz
zamanında xütbəni dinləmədən dağılmamış olduqlarını müdafiə etmə olaraq söyləyirlər.
Bu bidəti haqlı kimi göstərə bilmək üçün özlərini belə müdafiə edənlərə belə
demək lazımdır;
"Bunun belə olmasının səbəbi sənin
qüsurun, hətta pis niyyətindir. Çünki Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm o
günün camaatına faydalı olmaq, özlərinə gerçəkləri izah etmək və doğru yolu
tapmalarını təmin etmək məqsədi ilə xütbə verərdi. Lakin sən, səltənətini dəstək
olmaq məqsədi ilə xütbə verirsən, bu danışmalarda onlara heç bir faydalı şeyi
öyrətmirsən. Sırf səndən qaynaqlanan bu sənin öz qəbahətin sənə yeni bir günah
ortaya atma (bidət çıxarma) səlahiyyəti verməz. Burada sənin edəcəyin şey,
Allaha tövbə etmək və Peyğəmbərin sünnəsinə uyğun gəlməkdir. O zaman vəziyyət
düzələr. Əgər yenə də düzəlməz isə Allah sənə camaatın etdiyini deyil, öz
etdiklərini soruşacaq."
Açıqladığımız bu iki qanunu yaxşı
qavrayan kimsənin bidət xüsusiyyətli yeniliklərlə əlaqədar şübhələrinin çoxu təhlil
edilmiş olar. Çünki Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm mövzu ilə əlaqədar
bir başqa hədisində bu maraqlı təsbitdə bulunur: "Bir cəmiyyətin ortaya çıxardığı
hər yeni bidət, bu bidət qədər bir sünnəni özlərindən götürüb aparar."
Mən bu gerçəyə, bu kitabın daha əvvəlki səhifələrində
işarə edərək şəriətin ürəyin qidası olduğunu, bidət xüsusiyyətli yeniliklərlə bəslənən
ürəklərdə sünnələrin fəziləti üçün yer qala bilməyəcəyini və beləsinə ürəklərin
xarab qidalarla bəslənən bir canlı bədəni kimi olacağını ifadə etmişdim.
Məsələn; çoxu dövlət adamlarının caiz
olmayacaq nisbətdə ağır vergilər götürmələri, işlənən cinayətləre/günahlara qarşı ölçüsüz miqdardə kriminallar vermələri, sırf onların
yaxşılığı əmr edib pislikdən saxlama qanununu məqsədindən sapdırmış
olmalarından irəli gələr.
Yoxsa onlar caiz olduğu nisbətdə vergi
götürüb, bu vergiləri caiz olan yerlərdə istifadə etsələr və bu işləri edərkən
öz iqtidarlarını muxkəmlendirmeyi deyil də Allahın dinini qüvvəyə qoymağı
düşünsələr, bunlar yanında şəriətin qoyduğu sanksiyaları zəngin-kasıb,
yaxın-uzaq hər kəsə bərabərliklə tətbiq etsələr, etina etdirmə və qorxdurmalarında
Allahın buyurduğu ədaləti güdsələr, eynilə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmdən
sonra başa keçən Raşid xəlifələr (Hulefa-i Raşidin) ilə Əməvi hökmdarlarından Ömər
b. Əbdüləziz və bəzi ədalətli dövlət adamları kimi, nə ağır vergilər toplamaya
nə zalımca cəzalar verməyə və nə də təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün kölə və
xidmətçilərdən meydana gəlmiş silahlı birliklər istifadə etməyə möhtac olardılar.
Eynilə bunun kimi; əgər elm adamları sırf
Allahın kitabı olan Qurana sarılıb orada iştirak edən və şəxsən Allahın göstərdiyi
dəlillərdən ibarət olan şərhləri dərininə qavrasalar və Allahın qullarına peyğəmbər
göndərməsinin hikməti olan sünnəyə hər addımda bağlı qalsalar, bu iki qaynaqda
bütün insanlığın məlumatlarını əhatə edəcək genişlikdə, hər sahələ əlaqədar məlumat
tapacaqlar və qazanacaqları bu zəngin məlumat xəzinəsi sayəsində xalq arasında
haqlı ilə haqsızı bir-birindən isabətlə ayırma imkanını əldə edərək aşağıdakı
ayədə bu ümmətin xüsusiyyəti olaraq ifadə edilən "Nümunə götürmə (şahid
olma)" xüsusiyyətinə sahib olacaqdılar.
Allah Azze və Celleşöyle buyurur: "Beləliklə Biz sizi orta
bir ümmət etdik ki, siz insanlara şahid olasınız, peyğəmbər də sizə şahid
olsun." (2 Bəqərə: 143)
Beləcə bu alimlər, Kəlamçıların dini dəstəkləyici olduqlarını
sandıqları, bidətçilər tərəfindən düzülüb ortaya atılmış yanıldıcı dəlilləri
ilə müqayisə metodunu müdafiə edənlərin dinin detallı hökmlərini tamamlayıcı
xüsusiyyətdə gördükləri çaşdırıcı görüşlərə lazımlılıq görməzdilər.
Dəlillər içində məqsədəuyğun olanlarla görüşlər arasında doğru
olanların mütləq Allahın kitabı (Quran) ilə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin
sünnəsində dayağı vardır. Bunu anlayan anlar və bu anlayışdan məhrum qalan
məhrum qalar.
Sıravi xalqın vəziyyəti də elə. Onlar da Allahın şəriətində təyin
etdiyi söz və hərəkətlərin zahiri ilə qərbini qavrayaraq ibadət etmiş olsalar
və Allahın Peyğəmbərimizə göndərdiyi gözəl sözlərlə yaxşı əməllərin dadına
çatsalar; Bu sayədə nəfslərin ehtiraslarından elə təmizlənərlər, elə uca
yetkinliq
dərəcələrinə çatarlar və elə böyük mənəvi müvəffəqiyyətlər əldə edərlər ki,
beləcə insanı, Quran dinləməkdən saxlayan bidət xüsusiyyətli musiqili
coşğulara, bəzi kəslər tərəfindən ibadətlərə qatılmış müxtəlif zikr və virdlere
və şəriətə bağlılığı zəif kimi adamların ortaya atdıqları əlavə ibadətlərə heç
ehtiyacları olmazdı.
Tərk Sünnəsi
Tərk sünnəsi, sünnənin qisimlərindən
biridir və mötəbər bir hüccettir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir
şeyi tərk etməsi, o şeyin haramlığına bir dəlildir. Bu halda Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin tərk etdiyi şeyi tərk etmək fərzdir.
Ancaq bu mütləq deyildir. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin bir şeyi yalnız tərk etmiş olması, o şeyin haram olduğunu göstərməz. Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin bu şeyi tərk etməsinin haramlıq ifadə etməsi
üçün, bunun haramlığını göstərən qərinələr de olmalıdır.
Buna görə Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin tərkini
dəlil gətirmək üçün şərtlərinin olması lazımdır.
Bunları xülasə olaraq zikr etmək
mümkündür. Aşağıda bu xüsusun detalları beş əsas altında zikr ediləcək:
Birinci əsas: Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm
bir şeyi tərk etdiyində, tərk edilən bu hərəkət Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin uyğun gəliləcəyi və nümunə götürüləcəyi bir mövzu olmalıdır. Bu, Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsindən bir parçadır. Çünki Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsi bütün hərəkətlərini və tərklərini əhatə
etməkdədir.
Necə ki buna, Allah Təalanın bu ayəsinin
ümumi əhatəsi dəlil olmaqdadır: "Allahın Elçisi sizlərə - Allaha və Axirət
gününə ümidini bağlayanlara və Allahı çox zikr edənlərə gözəl nümunədir"
(33 Əhzab 21)
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmi
nümunə götürmənin mənasına bu üç barədə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərkləri də daxildir:
Birincisi: Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin tərk etdiyini tərk edərək O"na uyğun gəlmək.
Əs-səməni belə demişdir: "Rəsulullah
sallallahu əleyhi və səlləm bir şeyi tərk etdiyi zaman bizim də O"na bu barədə tabe olmamız lazımdır. "70
Tərk etdiyi xüsuslarda Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gəlmənin fərz olması mütləq deyildir. Ancaq tərk edilən barədə Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin zamanında bunu etməyi tələb edən səbəblərin
mövcud olması və maneələrin olmaması şərtdir.
İkincisi: Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin bu tərkdəki məqsədinə uyğun gəlmək.
Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin tərk etdiyi şeyi, sırf tərk etdiyi üçün nümunə götürmək kafi deyil. Əksinə
bu tərkdə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin məqsədinə də uyğun gəlmək zəruridir.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm tərk
məqsədi olmadan hökmündə ittifaq edilmiş bir işi tərk etsə və ya Rəsulullah
sallallahu əleyhi və səlləm ibadət məqsədi olmadan tərk etsə, Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmə bu tərkində ibadət məqsədiylə uyğun gəlmək, Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmi nümunə götürmək olmaz. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
bununla ibadəti nəzərdə tutmamışdır.
71
İbnun-Neccar belə demişdir: "Tərk
mövzusunda Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmi nümunə götürmək; Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin tərk etmə səbəbindən ötəri O'nun tərk etdiyi şeyi tərk etməkdir. "72
Üçüncüsü: Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmə, tərk etdiyi şeyin mənasını əldə etmək və hikmətlərini reallaşdırmaq
üçün uyğun gəlmək.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
ümmətinə mərhəmət və şəfqətindən ötəri Ramazan ayında gecə namazını camaatla
qılmağı tərk etmesi 73 kimi
müəyyən bir səbəbdən ötəri bir şeyi tərk etməsi bunun nümunələrindəndir. Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin ümmətinə qarşı mövqeyində olduğu kimi bir mövqedə
olan müfti, xalqa mərhəmət və şəfqət göstərərək dinin açıqlanmasında Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin menhecine uyğun gəlməlidir.
Şatıbi belə demişdir: "Mendup olan bədəni
ibadətlərdən hər hansı birinə davam edən bir kimsənin - əgər gözlərin öz üzərində
olduğu bir kimsə ya da bənzəri biri isə - cahillərin, o ibadətin fərz olduğunu
zənn edəcəkləri şəkildə davamlılıq göstərməsi uyğun deyil. Əksinə belə birinin
bəzi vaxtlarda o əməli tərk etməsi və beləcə onun fərz olmadığının bilinməsi uyğun
olar. Çünki təkrarlanmaqda olan fərzlərin xüsusiyyəti, o şeyin davam etdirilməsi
və laqeydlik edilmədən davamlı olaraq vaxtında edilmiş olmasıdır.
Necə ki mendubun xüsusiyyəti də, davamlı
edilməməsidir. Əgər davamlı ediləcək olsa, o zaman fərz üçün söz mövzusu olan
xüsusiyyəti qazanmış olacağından səhv qiymətləndirmələrə meydan verəcək, bəlkə
zamanla özü də o mendubu fərz qəbul edəcək və bu çür də davam edəcək, sonunda da havalanacaq…
Bu nöqtədən hərəkətlə Ömər b. əl-Hattab radıyallahu
ənh, minbərdə səcdə ayəsini oxumuş, sonra insanlarla birlikdə səcdə etmişdi. Bir
başqa dəfə yenə oxumuş idi. Yerinə yaxınlaşdığında, insanlar səcdə etmək üzrə
hazırlandılar, lakin Ömər radıyallahu ənh səcdə etmədi və belə dedi: "Allah
Təala, bunu bizə yazmamışdır; ancaq diləsək etməmiz halı müstəsna. "74
Bunun nümunələrindən biri, Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin ürəklərin birləşməsi adına Kəbəni İbrahim
aleyhissələmin qurduğu təməllər üzərinə bina etmək üzrə yıxmağı tərk etməsidir.
75 Müftinin də fətvasında Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gələrək nəticələri güdməsi və vəziyyətin
gedişatını qiymətləndirməsi
lazımdır.
Bundan ötəri Abdullah b. əz-Zubeyr radıyallahu
ənhimə Hicaza hakim olduğu zaman Kəbəni əsl təməlləri üzərinə qurmaq istədi. Sonra
Əməvi xəlifəsi Abdulmelik b. Mervan Kəbəni təkrar köhnə halına çevirdi.
Sonra Abbasi xəlifələrindən biri İmam
Malik ilə bu mövzuda müşavirə etdi. İmam Malik dedi ki: "Allah üçün söyləyirəm
ki ey möminlərin əmri! Bu beyti sultanların oyuncağı halına gətirmə. Əks halda
onu dəyişdirmək istəyən biri olduqca dəyişdirər, beləcə insanların ürəklərində
heybəti qalmaz." Beləcə onu bu fikirindən vəz keçirdi. 76
İkinci Əsas: Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmin bir şeyi tərk etməsi, o şeyi tərk etmənin qanuni olduğunu və ya heç
olmasa fərz olmadığını göstərər.
ət-Tilimsani belə demişdir: "Dəlalət
baxımından hərəkətə, tərk də qatılar. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin bir şeyi etmiş olması onun haram olmadığına dəlil gətirildiyi kimi,
bir şeyi tərk etməsi də o şeyin fərz olmadığına dəlil gətirilər. "77
Beləcə Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin təryinin, tərk edilən o
şeyin haramlığına dəlalət etmədiyi aydın olmaqdadır.
Bütün bunlar ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmin təryində qarinələr olmadığı zaman doğru olar.
Bu hökm çox əhəmiyyətlidir. Çünki Rəsulullah
sallallahu əleyhi və selləmin tərki - ki aslolan budur - o şeyi tərk etmənin
caiz olduğuna şərh olunar. Yenə o şeyi tərk etmənin fərz olduğuna da şərh oluna
bilər ki, bu haram etmək deməkdir.
Bundan ötəri heç kimin Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin bir şeyi yalnız tərk etmiş olmasını, tərk edilən o şeyin haramlığına dəlil
gətirməsi uyğun deyildir. Necə ki heç kimin Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sırf bir şeyi tərk
etmiş olmasını, tərk edilən o şeyin mübah olduğuna dəlil gətirməsi də uyğun
deyildir.
Ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin tərki
ilə birgə, bununla dəlil gətirməyə mane olan qərinəler ola bilər. Bu vəziyyətdə bu tərk, mübahlığa
dəlil olar.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
tərki, belə bir tərki bağlayıcı edən qərinəlerlə də birlikdə ola bilər. Bu vəziyyətdə bu
tərk, haramlığa dəlil olar. O zaman bu tərkində Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə
uyğun gəlmək lazımlı olar. Bu qərinəlerin şərhi dördüncü və beşinci əsasda gələcəkdir.
Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin tərkinin, uyğun gəlilməsi fərz olan bağlayıcı
bir dəlil ola bilməsi üçün bu iki şərtin olması zəruridir:
Birinci şərt: Rəsulullah sallallahu əleyhi
və səlləm bir şeyi, öz zamanında edilməsini tələb edən səbəb olduğu halda tərk
etmiş olmalıdır.
İkinci şərt: Rəsulullah sallallahu əleyhi
və səlləm bu işi, etməsinə bir maneə olmadığı halda tərk etmiş olmalıdır.
Bu şərtlərin detalları inşaallah irəlidə
gələcəkdir.
Üçüncü Əsas: Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmin tərkləri tək qisim deyil. Əksinə Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin tərki
də hərəkəti kimi qisimlərə ayrılmaqdadır: Bəzi tərkləri yaradılış və ədəd gərəyidir.
Bəzi tərkləri özünə xüsusidir. Bəzisi məsləhət gərəyidir. Bəzisi də dini açıqlamaq
üçündür. Bu qisimlərin şərhi əvvəlki hissədə keçmiş idi.
Dördüncü Əsas: Nəbi sallallahu əleyhi və
selləmin tərki,
dəlil gətirməyə mane olan qərinəlerlə birlikdə ola bilər. Bu vəziyyətdə Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin bu tərkinə uyğun gəlmək qanuni olmaz.
Bu qərinəlerin nümunələri bu şəkildədir:
1- Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
bir hərəkəti yaradılış və ya ədəd gərəyi olan bir maneədən ötəri tərk etməsi. Məmləkətində olmadığı
üçün kərtənkələ (kələri) yeməyi tərk etmesi 78 belədir.
2- Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin
özünə xas olan hərəkəti tərk etməsi. Mələklərlə danışdığı üçün sarımsaq yeməyi
tərk
etmesi 79 də belədir.
3- Dini bir məsləhətin reallaşması üçün
bir hərəkəti tərk etməsi. Məkkə xalqının ürəklərini birləşdirmək üçün Kəbəni İbrahim
aleyhissələmin qurduğu təməllər üzərinə bina etmək üzrə yıxmağı tərk etməsi də
belədir. 80
4- Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
öz əsrindən sonra meydana gəlməsi səbəbiylə gücü çatmadığı üçün bir hərəkəti tərk
etməsi. Təvaf, say və cemreleri daşlamada kərpiclərin sayılması belədir.
Bu qərinəlerin qeydləri, Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmin bu tərkində hərəkətin edilməsinə bir maneənin olması və ya hərəkətin edilməsini tələb edən
səbəbin olmamasıdır.
Beşinci Əsas: Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm
tərkində bu tərkin qəti bir hüccet olmasını tələb edən qərinəler ola bilər. Bu vəziyyətdə belə bir tərkdə
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gəlmək lazımdır.
Bu qərinəlerin ən açığı, Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmin tərk etdiyi şeyi səhabə, təbiin və tebau't-tabiinden olan saleh sələfin
də tərk etmiş olmalarıdır.
Bu mövzuda aslolan, Rəsulullah sallallahu
əleyhi və selləmin və O"ndan sonra ümmətin sələfinin tərk etməkdə ittifaq etdikləri
bütün ibadətlərin şübhəsiz dindən olmayan bir pozğunluq bidəti olmasıdır.
Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm və O"ndan sonra ümmətin sələfi bir ibadəti tərk
etmişlərsə bu, o hərəkətin bir bidət olduğuna qəti bir dəlildir.
Çünki ibadətlərdən birini etməyə dair bir
maneə Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm haqqında mövcud olsa dahi, O"ndan sonra sələfdə bu maneənin mövcud
olması mümkün deyildir. Çünki onların ibadətləri yerinə yetirmələrinə və dini şərhlərinə
bir mane yoxdur.
Hərəkətin hökmü haqqında sükut edilməsi və
ya - yerinə yetirilməsinə bir maneə olubsa bu maneə ortadan qalxdığında - o hərəkətin
tərk edilməsi, sükut edən hər kəsin, mövcud olan vəziyyətə bir iləvə edilməyəcəyinə dair icmasıdır. Çünki bu
dinə uyğun və ya dində icazə verilən bir şey olsaydı əlbəttə bunu sələf edərdi.
Onlar bunu idrak etməyə və bununla əməl etməyə ən haqq sahibi olanlardır.
Buradan aydın olmaqdadır ki, səhabə, təbiin
və onlara tabe olan saleh sələfin tərk etmiş olduqları, tərkini nəql etdikləri, kitablarında
yazdıqları və ya məclislərində özlərinə ifadə edildiyində tərk etdikləri bütün
ibadətlər, bu ibadəti yerinə yetirməyi tələb edən səbəbin mövcud olması və bir
maneənin olmır olması şərtiylə bir bidət olar. 81
Bundan ötəri tərk sünnəsinin qaidəsi ilə
sələfin tərk qaidəsi arasındakı
əlaqə və yaxınlıq ortaya çıxmaqdadır.
Sələfin tərki qaidəsiylə əməl etmək üçün, Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin təryinin bağlayıcılığı ilə əlaqədar olaraq zikr
edilən bütün şərtlərə eynilə etibar edilər.
Tərk Sünnəsinin Məsləhət-i Mürsələ İlə Alakası 82
Bu əlaqənin şərhinə keçmədən əvvəl mənası
və bağlayıcılığı baxımından məsləhət-i mürsələ haqqında danışmaq yerində
olacaq:
Lüğətdə məsləhət; mefsedetin (pislik və
pozuqluğun) ziddidir. Bu söz yaxşı və doğru mənasına gəlir. 83
Üsulçulara görə məsləhət-i mürselenin mənası budur: Etibar edilməsi
baxımından dində açıqlanmamış olub, etibarsızlığına dair də xüsusi bir dəlil olmayan
mənfəətdir. 84
Məsləhət-i mürsələ qüvvəti baxımından üç qisimə
ayrılar: 85
Ən qüvvətlisi zəruri məsləhət, sonra
ehtiyac olan məsləhət və
sonra tahsini məsləhətdir.
Zəruri məsləhəti mürsələ ilə nəzərdə
tutulan; zərurət olan məsləhətdir. Bunda zəruri olan məsləhətdən bir şeyin və
ya hamısının əldən qaçması söz mövzusudur.
Bunun nümunələrindən biri; Əbu Bəkr radıyallahu
ənhin özündən sonra xəlifə olaraq Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənhi vəzifələndirməsi
və Qurani Kərimi cem etməsidir. 86
Məsləhət-i mürsələ ilə əməl etmənin şərtlərinə gəldiqdə, bunlardır: 87
Birincisi: Məsləhət, bir nas və ya icma
ilə üst-üstə düşməməlidir.
İkincisi: Məsləhət, dini məqsədlərin
qorunmasına istiqamətli olmalıdır.
Üçüncüsü: Məsləhət, fərzlərin fərzliyi,
haram qılınanların haramlığı, hədd cəzaları və dini miqdarlar kimi dəyişməz
hökmlər haqqında olmamalıdır. Haqqında nas olan, üzərində icma edilən və
ictihadın müdaxilə edə bilməyəcəyi hökmlər də bu əhatədədir.
Dördüncüsü: Məsləhət, özündən daha üstün
və ya bərabər səviyyədə olan bir məsləhətə zidd olmamalıdır ki, bununla əməl
etmək, ağırlıq təşkil edən bir pisliyə və ya bərabər səviyyədəki bir pisliyə
səbəb olmasın.
Tərk sünnəsinin, məsləhəti mürsələ ilə əlaqəsinə
gəlincə, bu iki məsələylə bunu açıqlamaq mümkündür:
Birincisi: tərk sünnəsi ilə məsləhəti
mürsələ arasındakı ortaq istiqamət:
Tərk sünnəsi, məsləhəti mürsələ ilə bu
istiqamətdən ortaqdır: hər ikisinin də Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən
edildiyi nəql edilməmişdir.
İkincisi: Tərk sünnəsi ilə məsləhəti
mürselenin bir-birindən ayrıldığı istiqamət:
Tərk sünnəsi, bu üç baxımdan, məsləhəti
mürseleden ayrılar:
1- Tərk sünnəsi, edilməsini tələb edən səbəblər
olmasına və maneə tapılmamasına baxmayaraq Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən
edilməyən hərəkətlərdir. Məsləhəti mürsələ isə belə deyil. Çünki məsləhəti
mürselenin Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən edilməmiş olması ancaq
bunun edilməsini tələb edən səbəbin mövcud olmamasından ya da bunun edilməsinə
bir maneə tapılmasından ötəridir.
2- Tərk sünnəsi ancaq ibadət mövzusu olan
və buna daxil olan məsələlər haqqındadır. Məsləhəti mürsələ isə belə deyil. Çünki
məsləhəti mürselede ümumi dünya görüşü; ağıl ilə düşünülən mənalar və ağıllara ifadə edildiyində qəbul
ilə qarşılanan ağla uyğun işlər haqqındadır. İbadət mövzuları və buna bağlı
olan dini məsələlər məsləhəti mürsələ əhatəsinə girməz.
3- Tərk sünnəsinə müxalif çıxmaq, dində
bidət çıxarma əhatəsinə girər. Bu, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin etmədiyi
bir ibadətlə Allaha ibadət etmək deməkdir ki, Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin: "Kim dinimizdə ondan olmayan bir şey ortaya çıxarsa reddolunər"88 hədisinin əhatəsindədir.
Buradan əhəmiyyətli bir əsas ortaya çıxmaqdadır:
bu əsas sayəsində tərk sünnəsi, bidətdən ayırt edilər. Bu da, tərk sünnəsinə
müxalifətin dində bir bidət olmasıdır.
Məsləhəti mürsələ isə belə deyil. Çünki məsləhəti
mürseleye müxalif çıxmaq dində bidət çıxarmaq mənasını verməz. Bu ancaq məsləhət
və mefsedete zidd düşmək babına girər. Məsləhəti mürsələ zərurətlər dərəcəsində
ola bildiyi kimi, ehtiyaclar və tahsiniyyat dərəcəsində də ola bilər. Məsləhəti
mürseleyi tərk edən, bir pisliyə düşər. Bu pisliyin dərəcəsi də zikr etdiyimiz
bu məsləhət dərəcələrinə görədir. 89
Vəsilələr və Məqsədlər
Maddi və əməli olaraq iki növüylə vəsilələrdə
aslolan mübahlıqdır. Ancaq dində qadağan edilən və ya bir sünnələ üst-üstə düşən
vəsilələr bundan xaricdir. Vəsilələr məsləhət və mefsedet qaidələrinə görə
ictihadıdır. Məsələn məscidlər zaman, məkan və insanların vəziyyətinə görə; kərpicdən,
taxtadan, daşdan və dəmirdən bina edilə bilər. Lakin hər hansı bir ehtiyac və
ya zərurəti aradan qaldırmaqla əlaqəsi olmayan bəzəmələr və yazılara gəldiqdə bunlar da vəsilə olmasına baxmayaraq
bunların caiz olmadığında şübhə yoxdur. Çünki bu mövzuda qadağan etmə gəlmişdir.
Mehrablar da belədir.
Vəsilələrdə aslolanın mübah olmasının dəlili:
Allah Təala cihad vəsilələri babında belə buyurmuşdur: "Düşmənlərə qarşı
bacardığınız qədər qüvvə və döyüş atları hazırlayın ki," (8 Ənfal 60) Hərb
hazırlıqları müxtəlifdir və bunlar cihad ibadətinin vəsilələrdəndir. Əmr mütləq
olmaqla birlikdə xüsusiyyət məhdudlaşdırılmadığı üçün haqqında qadağanlıq ifadə
edən xüsusi bir dəlil olmadıqca mütləq mübahlığa dəlalət edər. Əgər vəsilələr
ictihadı olmasaydı xüsusi bir şəri dəlil gəlmədikcə silah çıxarıla bilməzdi.
Əbu Hureyre radıyallahu ənhin rəvayət
etdiyi hədisdə də belə buyurulmuşdur:
الَْْيْلُ ثَلََثَة ، هِيَ لِرَجُلٍ أجر، ولرجل ستر،
وعلى رجل وزر
"Atlar üçdür. Biri sahibi üçün əcrdir,
biri sahibi üçün (ehtiyaclarını aradan qaldıran) bir pərdədir və biri də sahibi
üzərində günahdır. "90
Şübhə yox ki at məqsəd deyil. Əksinə vəsilələrdən
bir vəsilədir. Din bunun hökmünü sahibinin niyyət və məqsədinə bağlamışdır. Bu
da bu mövzuda aslolanın mübahlıq olduğuna və fakihlerin qərarlaşdırdığı kimi: "vəsilələr
məqsədlərinin hökmünə tabedir" qaidəsinə dəlalət edər.
Bu Qaidə Mütləqdirmi?
İnsanlardan bir çoxu əməl etmiş olduğu
bir bidət ya da bulaşmış olduğu muhdes bir şey rədd edildiyində, etmiş olduğu hərəkətin
qanuni olduğunu subut etmək üçün dərhal sənə deyər ki: "Bu bir vəsilədir. Məqsəd
Allaha ibadət etməkdir. Vəsilələr üçün məqsədlərin ya da məqsədlərin hökmü
etibarlıdır."
Yaxşı vəsilələr üçün məqsədlərin hökmü
etibarlıdır qaidəsi ümumi bir qaidədirmi?
İbn-Qəyyim belə deyər: "Bir şey
mübah, hətta vacib ola bilər. Bununla birlikdə vəsiləsi məkruh olar. Taət üçün
edilən əhdə vəfa göstərmək belədir. Belə bir əhdə vəfa göstərmək vacib olmaqla
birlikdə, vəsiləsi olan əhd həsr etmək məkruhdur, qadağan edilmişdir... Yenə
eyni vəziyetdə ehtiyac anında məxluqatdan istəmək məkruhdur. Bununla birlikdə
istəmə nəticəsində əldə etdiyi şeydən faydalanmaq mübahdır. Bunun
nümunələri çoxdur. .."91
Sələfi Salehinin tətbiqinə baxan kimsə, onların ibadətlə əlaqəli olan şeylərdə
sonradan ortaya çıxan vəsilələr ya da məqsəd olaraq adlandırılan ayrıma
baxmadan son dərəcə vasvası və diqqətli davrandıqlarını görər.
Məsələn Abdullah b. Məsud radıyallahu ənh
kiçik çaxıl daşları ilə Allahı zikr edən bir birliyə qarşı çıxmışdır.
Onlar Allahı zikr etmək kimi qanuni bir
ibadətdə təkbir və təsbehi saya bilmək üçün kiçik çaxıl daşlarını vəsilə olaraq
istifadə etdilər. Bu etdiklərində niyyətləri də gözəl idi. Bununla birlikdə İbn
Məsud radıyallahu ənh, söz mövzusu vəsiləni ehtiva edən əməllərinə qarşı çıxıb
qəbul etməmişdir. Çünki belə bir şey, zamanında səbəbli səbəbi mövcud olmasına
baxmayaraq Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmdən bilinməyən bir şeydir. Sünnəyə
müxalif çıxmaları və bidətdə baş vermələri səbəbiylə onların muhdes olan əməllərinə
beləsi bir günah təqdir etmişdir.
İbn Məsud radıyallahu ənh onların gözəl
niyyətləri səbəbiylə etmiş olduqları əməllərini görməməzlikdən gəlməmiş ya da
onu etmiş olduqları şeyin səhhətinə bir dəlil olaraq qəbul etməmişdir. Çünki
yaxşı niyyət nə bir bidəti sünnə, nə də çirkin bir şeyi gözəl edə bilməz. Əksinə
yaxşı niyyət və ixlasla birlikdə sünnəyə uyğunluq və sələfə mutabaat olması
lazımdır.
Bizlər əgər şəri məqsədlər üçün bidət vəsilələr
çıxarməğə imkan
verən qapını açsaq o zaman din başqa bir dinə, şəriət başqa bir şəriətə çevrilər.
Çünki Allaha yalnız özünün qanuni etdiyi bir hərəkətlə və qanuni etdiyi bir şəkildə
yaxınlaşıla bilər.
Özünə yaxınlaşma vəsiləsi olaraq qanuni
etmədiyi şeylər isə; Allah bunlara savab verməz. Əksinə çıxarılən, bu hərəkətindən ötəri günah qazanar.
Vəsilələri İstifadə
etmənin Qeydləri
1- Vəsilələrdə aslolan, onu qadağan edən
bir dəlil və ya bir sünnənin ləğvi yaxud istifadə edilməsindən ötəri bir
mefsedet olmadıqca mübah olmasıdır.
Məsələn surətlər və musiqi haram qılınan
vəsilələrdir. Vəsilənin özünün haram qılınan bir şey olmaması lazım olduğu üçün
bu ünsürlərin Allaha dəvət səbəbiylə istifadə edilməsi bid'atttir.
Mefsedet ehtiva edən vəsilə nümunəsi isə
azan oxunması üçün dinamik istifadə edilməsidir. Bu, sadə insan səsiylə mükəlləflər
üzərinə düşən namaza iştirak etmə öhdəçiliyini problemə soxucudur. Dinamikdən çıxan
insan səsi deyil, cihazın zingildəməsidir. Əgər müəzzinin səsini, bir adamın səslənməsindən
daha çox eşitdirmək şəri bir məqsəd olsaydı, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm
zamanın məscidə çağırışda olmaq üzrə birdən çox müəzzin fərqli yerlərdə azan
oxuya bilərdi. Ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə bir tətbiqdə
olmamışdır. Yenə üçüncü maddədə gələcəyi kimi, dinamik məqsəd halına gəlmiş,
insanlar dinamiksiz oxunan azana etibar etməz olmuşlar.
2- Vəsilə haqqında təşviq edici bir nas
varsa yaxud bu vəsilə istifadə edilmədiyində bir məsləhət əldən qaçacaq və ya
bir mefsedet meydana gələcəksə bunun istifadə edilməsi qüvvətlənər. Məsələn
döyüş üçün qüvvət hazırlığı barəsində nas mövcuddur.
Məscidlərdə elektrik istifadə edilməsində
məsləhət söz mövzusudur və hər hansı bir mefsedet yoxdur.
3- Vəsilə şəxsən məqsəd halına gəlməməlidir.
Məsələn minarə məscidə dəlalət etməsi, azanı yüksəkdə oxuma kimi məqsədlər üçün
edilmişdir. Ancaq bu vəsilə məqsəd halına gəlmiş, minarələr bəzənmiş, genişlədilmiş,
birdən çox edilmiş, insanlar minarəsiz məscidi məscid saymaz hala gəlmişdir.
4- Vəsilənin əsli kafirlərin
şüarı olmamalıdır. Məsələn məscidlərin kilsə kimi edilməsi, dini bir əməlin
başlanğıc və bitməsini bildirmək üçün zəng istifadə etmək, qiblənin bilinməsi
üçün mehrab etmək kimi. Necə ki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm: "Kim
bir qövmə bənzərsə onlardandır" buyurmuşdur.
1 Maverdi Təfsiri (4/62)
2 Abdulkerim b. Əli b. Məhəmməd ən-Nəmlə,
əl-Muhezzeb Fi Elmi Üsulu Fıkhi'l-Mukarin (2/1003) Əhməd ər-Riysuni,
Nazariyetu'l-Mekasıd İnde'l-İmam əş-Şatıbi (1/233) Məhəmməd Tahir Hakim,
Riayetu'l-Maslahat vəl-Hikme (1/199)
3 Prof. Dr. Mustafa Zeyd, əl-Məsləhət Fi
Teşrii'l-İslami (s. 126)
4 Əbu Mənsur əl-Ezheri, Tehzibu'l-Luga (12/82)
5 Əhməd b. əş-Şeyx Məhəmməd əz-Zerka,
Şerhu'l-Kavaidi'l-Fıkhiyye (1/147)
6 İ'lamu'l-Muvakkiin (2/6)
7 İ'lamu'l-Muvakkiin (3/11)
8 Buxari (5065) Muslim (1400)
9 Taberani (10/86)
10 əl-Muvəfakət (2/292)
11 Teysiru Elmi Usuli'l-Fıkh (1/198) Tərcüməmi
Usuli'l-Fıkh İnde Ehli's-Sunne vəl-Cemaa (1/235)
12 Tufi, Şərhi Muhtasari'r-Ravda (3/527)
13 Abdulvehhab Hallaf, Elmi Usuli'l-Fıkh (1/8)
14 Abdulvehhab Hallaf, Elmi Usuli'l-Fıkh (1/8)
15 İbn Macə (2340) isnadın İbn İshak mudellistir.
16 İbn Dəqiq əl-İyd, Şərhi Erbaini'n-Neveviye
(1/106)
17 Zeylai, Nasbu'r-Raye (4/435)
18 əl-Baci, əl-Munteka (6/40)
19 Karafi, əl-Furuk (1/193)
20 Taberi Təfsiri (8/504)
21 Taberi Təfsiri (8/567)
22 İbn Teymiyye, əl-Musvedde Fi Usuli'l-Fıkh
(1/139)
23 əş-Şankıti, əl-Vasfu'l-Munasib (1/355)
24 İmamu'l-Harameyn əl-Cuveyni, əl-Burhan (2/200)
25 əl-Muvəfakət (5/73)
26 əl-Vasfu'l-Munasib (1/358)
27 Serahsi, Üsul (2/208)
28 Əhməd (18315) isnadı inkıtadan ötəri zəifdir.
29 Buxari (2/15)
30 Ravzatu'n-Nazır və Cennetu'l-Menazır Fi
Usuli'l-Fıkh (1/486)
31 Dr. Məhəmməd Səid əl-Buveyti,
Zavabitu'l-Maslahat (s. 212-213)
32 Tefsiru'l-İmam Şafii (2/612)
33 Muslim (1216)
34 İbn Battal, Şərhi Sahihi'l-Buhari (4/247)
35 Buxari (1651)
36 Bezzar (1/276)
37 Beydavi, Envaru't-Tenzil (3/58)
Tefsiru'l-Begavi (4/61)
38 Dr. Abbas Şuman, Mesadiru't-Teşrii'l-İslami
(s. 99-100)
39 Sananı, Subulussalam (2/422)
40 Tirmizi (1424) Hakim (4/426)
41 Muslim (1472)
42 Muslim (49)
43 İ'lamu'l-Muvakki'in (3/12)
44 Hasen. İbn Hibban (2/108) Əbu Davud (4341)
Tirmizi (3058) İbn Macə (4014) Taberani (22/220) Tahavi, Şərhi Muşkili'l-Asar
(1171) İbn Batta əl-İbane (647) Əbu Nuaym, Hilye (2/30)
45 Taberi Təfsiri (15/500)
46 Əbu Davud (4031) Əhməd (5115)
47 Buxari (3462)
48 İktizau's-Sırati'l-Mustakim (1/420)
49 İsnadı Buxari və Müslimin şərtlərinə görə
səhihdir. Abdurrazzak (5/466) Abdurrazzak b. Hemmam, Ma'mer b. Raşiddən, o Sabit
el-Bunanidən, o da Ənəs b. Malik radıyallahu ənhdən uzunca rəvayət etmişdir.
Əhməd (3/138) İbn Hibban (10/390) Ziyau'l-Makdisi əl-Muxtara (2/340, 342)
Beyhaki (9/150) Nəsəi Kübra (5/194) Taberani (3/220) Əbu Yala (6/194) Bezzar
(2/321) Abd b. Humeyd (1288) Tahavi Müşkilu'l-Asar (2710) Əbu Nuaym Marife
(1823) İbn Asakir (12/102) baxın.: Fethu'l-Bari (9/250) Elbani əs-Səhihə (2/44)
50 Əbu Davud (1960) İbn Əbi Şeybe (3/257)
Abdurrazzak (2/516)
51 Əbu Yala (9/257)
52 Taberani (10/132) İbn Asakir, Tarixi Dımeşk
(63/242) Hafiz İraqı Tahricu'l-İhya'da (5/455): "İsnadı qorxusuzdur"
demişdir
53 baxın.: Tacu'l-İklil Li-Muhtasari Xəlil
(11/379) Haraşi Şərhi Müxtəsəri Xəlil (7/425, 10/223, 12/181) İbn Teymiye
Mecmuu'l-Fetava (5/338) Mevahibu'l-Celil (9/68) Haşiyetud-Dusuki Alə
Şerhi'l-Kebir (5/434)
54 Fethu'l-Bari 10/141-
müxtəsər edilən tərcüməsində: 7/46)
55 Mecmuu'l-Fetava (31/225-226)
56 Səhih. Buxari (1/40) Muslim (4/1709)
57 əl-Elbani, Fetava'l-İmarat (nömrə: 100)
58 Fetava'l-İmarat (nömrə: 101)
59 Fetava'l-İmarat (nömrə: 102)
60 əl-Fetava (11/620)
61 Yəhya əl-Hacuri, əl-Kenzu's-səmin (5/131)
62 Abdusselam Berces, əl-Hucecu'l-Kaviyye (s.
37-38)
63 Hataru'l-Muşareke fil-İntihabat adlı kaset.
64 Silsiletu'l-Hedyi'n-Nur (2/352) baxın.:
Medariku'n-Nazar Fisiyəsə (s. 345)
65 Mukbil b. Hadii, Tuhfetu'l-Mucib (244-246)
Garetu'l-Eşrita (2/114, 166)
66 əl-Mesalihu'l-Mursele (21)
67 Mecmuu'l-Fetava (11/344)
68 Bənzərini Hakim (4/420) Muaz b. Cebel
radıyallahu ənhdən nəql etmişdir. Beğavi, Şerhu's-Sünne'de (1/317) Ömər b.
əl-Hattab radıyallahu ənhdən rəvayət etmişdir.
69 İktidau's-Sirati'l-Mustakim (2/594)
70 Kavatiu'l-Edille (2/190)
71 Baxın.: Mecmuu'l-Fetava (1/280, 10/409)
72 Şerhu'l-Kevkebi'l-Munir (2/196)
73 Buxari (2790)
74 əl- Muvəfakət (3/332-333) Ömər radıyallahu
ənhin sözünü Buxari Səhihində (1077) rəvayət etmişdir.
75 Buxari (3368)
76 Baxın.: Siyretu'l-Halebiye (1/295)
77 Miftahu'l-Vusul (s. 580)
78 Buxari (5391) Muslim (1946)
79 Buxari (7359) Muslim (564)
80 Buxari (3368)
81 Baxın.: ət-Tergib An
Salati'r-Ragaibi'l-Mevdua (s. 9) əl-Bais (s. 47)
82 Baxın.: əl-itisəm (2/129-135) Şeyx Əli
Məhfuz, əl-İbda' (s. 83-92)
83 Baxın.: Mucmelu'l-Luga (1/539) əl-Misbahu'l-Munir
(s. 345)
84 Baxın.: Ravzatu'n-Nazır (1/413)
Muzekkiratu'ş-Şankiti (s. 168, 169) Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 15)
85 Baxın.: əl-Mustasfa (s. 251) Ravzatu'n-Nazır
(1/412-414) Kavaidu'l-Ahkam (2/60) əl-Muvəfakət (2/17) Şerhu'l-Kevkebi'l-Munir
(4/159-166) Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 6)
86 Baxın.: Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s.
11, 12) Rıhletu'l-Hacci Elə Beytillahi'l-Haram (s. 175, 176)
87 Baxın.: Mecmuu'l-Fetava (11/343)
İgasetu'l-Lehfan Min Mesayidi'ş-Şeytan (1/330, 331) Şankıti,
əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 21)
88 Buxari (2697) Muslim (1718)
89 Baxın.: əl-Mustasfa (s. 251)
90 Muslim (987)
Əbu Muaz əl-Çubukabadi
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder