SİQARETİN HÖKMÜ

                                           Siqarətin hökmü

ələ bilmeyin ki biz flip morris siqaret firmasından reklam etməyə gəlmişik, bu bizə yaraşmazda ancaq qarşı çıkdıgımız şey dilinizə doladıgınız yalan və tək tərəfli dəlilsizcə danışmalarınızda ki, haram sözüdür və bundada alimlər icma ədip, sələf haram demiş, kimi cahilcə sözlərinizdir bunu oxuduqdan sonra araşdır və yalançılardan olma zira rəvəyətdə bələ gəlmişdir kişinin yalancı olmağı üçün her əşittiğini danışması kifayəttir.

                                         Təqdim:

Şübhəsiz ki bütün həmdlər allahadır, O'na həmd edər, O'ndan kömək istər və bağışlama tələb edərik. Nəfslərimizin və pis əməllərimizin şərindən də ona sığınarıq.allah kimə hidayət etsə onu heç bir kimsə sapdıra bilməz. Kimi də havalandırsa ona da kimsə hidayət verə bilməz. Şahidlik edərəm ki allahdan başqa haqq ilah yoxdur və şəriqidə yoxdur  bir və təkdir.və yenə də şahidlik edərəm ki Məhəmməd O'nun qulu və Rəsuludur.

‘Ey iman gətirənlər! Allahdan Ona layiq olan tərzdə qorxun və ancaq müsəlman olduğunuz halda ölün!.' (3 Ãl-i ‘İmran,102)

‘Ey insanlar! Sizi tək bir candan xəlq edən, onun özündən zövcəsini yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadın törədib yer üzünə yayan Rəbbinizdən qorxun! Adı ilə bir-birinizdən cürbəcür şeylər istədiyiniz Allahdan və qohumluq əlaqələrini kəsməkdən çəkinin! Həqiqətən, Allah sizə nəzarət edir.' (4 Nisa',1)

‘Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və doğru söz danışın ki, O, əməllərinizi islah etsin və günahlarınızı bağışlasın. Kim Allaha və Onun Elçisinə itaət etsə, böyük bir uğur qazanar.' (33 Əhzab,70-71)

     və bundan sonra :

 Şübhəsiz sözlərin ən gözəli allah'ın Kəlamı, yolların ən xeyirlisi Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləm'in yoludur. İşlərin ən pisi sonradan çıxarılanlarıdır. Hər sonradan çıxarılan şey bid'ətdir və hər bid'ət pozğunluqdur. Hər pozğunluq da atəşdədir.

Allah Azze və Celle belə buyurmaqdadır:

"Allah, - məcburiyyət qarşısında yeyəcəyiniz şeylər istisna olmaqla - haram buyurulanları təfərrüatı ilə sizə bildirdiyi halda, üstündə Onun adı çəkilənlərdən nə üçün yeməyəsiniz? Şübhəsiz ki, çoxları elmsiz olduqları üçün öz istəklərinə uyub insanları doğru yoldan azdırırlar. Həqiqətən, sənin Rəbbin, həddi aşanları daha yaxşı tanıyır.

" (6 Ən'am -119)

"Dilinizin uydurduğu yalana əsasən: "Bu halaldır, o haramdır!"- deməyin, çünki Allaha qarşı yalan uydurmuş olursunuz. Şübhəsiz ki, Allaha qarşı yalan uyduranlar nicat tapmazlar." (16 Nəhl -116)

"Onlar Allahı qoyub baş keşişlərini və rahiblərini, bir də Məryəm oğlu İsanı tanrılar qəbul etdilər. Halbuki onlara ancaq tək olan İlaha ibadət etmək əmr olunmuşdu. Ondan başqa tanrı yoxdur. O, bunların şərik qoşduqları şeylərdən uzaqdır." (9 Tövbə -31)

"Müşriklər dedilər: "Əgər Allah istəsəydi, biz də, atalarımız da Ondan başqa heç nəyə ibadət etməz və Onun izni olmadan heç nəyi haram saymazdıq!.…" (16 Nəhl -35)

"De: "Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum..…" (6 Ən'am -151)

"De: "Allahın sizə nazil etdiyi ruzi barədə söyləyin görüm, onun bir qismini haram, bir qismini isə halal saydınız". De: "Allahmı sizə izin verdi, yoxsa Allaha iftira yaxırsınız?" (10 Yunus -59)

"De: "Şahidlərinizi gətirin şəhadət versinlər ki, bunu Allah haram buyurmuşdur…." (6 Ən'am -150)

"Sizə nə olub, necə hökm verirsiniz?.Yoxsa sizin elə bir kitabınız vardır ki, üsyankarla itaətkarın eyni olduğunu ondan oxuyursunuz?" (68 Qələm,36-37)

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selem; "Allah bəzi vaciblər etmişdir, onları məhv etməyin. Bəzi sərhədlər qoymuşdur, onları aşmayın. Bəzi şeylər haqqında da unutduğu üçün deyil, mərhəmətindən ötəri susmuşdur. Onları da araşdırmanın"1 buyurmuşdur.

Bəziləri bu məqaləmi böyük bir cürət olaraq qiymətləndirə bilər. Amma məqalənin yazılmasının səbəbi, Allah və rəsulundan açıq bir dəlili olmadan bir şeyə haram demənin daha böyük bir cürət olmasıdır. Yuxarıda qeyd etdiyim ayələrlə təsbit edilən, "Əşyada əsl ibaha (mübahlıq)dır" qaidəsi lazımınca, siqaretin də haram olduğunu söyləyə bilmək üçün ancaq Kitab və səhih sünnə'dən dəlil gətirilməsi lazımdır. Buna görə siqaretin icad edildiyi dövrlərdən sonra haramlığına hökm edən bir çox alimin yanında;

          Hənəfilərdən:

Abdulgani Nablusi (əs-Sülhü Beyne'l-İhvan risaləsində və Risalə fi't- Tütün və'l-qəhvə risaləsində),

Şeyhulislam Altıparmak, Haskefi (Dayanarıl-Muxtar sahibi), İbn Abidin,

Məhəmməd əl-Abbasi əl-Mehdi (Fetava'l-Mehdiyye adlı əsərin sahibi),

Əhməd Kukibzade (Risalə fi'r-Reddi Alə Mən harramed-Duhan risaləsində)

İsmayıl b. Əhməd əl-Ankaravi (Keffu'l-lisan an Hukmi'd-Duhan risaləsində)

        Malikilərdən

Əli əl-Echuri (Gayetu'l-Beyan adlı risaləsində dörd məzhəbdən mötəbər imamların tütünün mübahlığına dair fətvalarını nəql edər) et-Dusuki, əs-Səvi, əl-Əmr (Tehzibu'l-Furuk sahibi),

Məhəmməd Tahir b. Aşur (Mekasıdu'ş-Şeria adlı əsərində)

Salama b. Hasen ər-Razi əş-Şazili əl-Maliki (əl-ilən bi adəmi tahrimi'd-duhan risaləsində)

Mahmud b. Salama b. Hasen ər-Razi əl-Maliki (Te'yidu'l-ilan adlı risaləsində),

Əhməd b. Əli əs-Səlimi (Aşebetu'd-Duhan risaləsində tevakkuf edilməsi lazım olduğunu müdafiə edər)

Əhməd Ata əs-Sudəni (əl-Lemg Fil-İşare Elə Hukmi't-Tebg risaləsində. Bu şəxs Maliki üləmasından Lekkani'yə tütün mövzusunda rəddiyə göndərmiş, Lekkanidən cavab gəlməmişdir)

Şafiilərdən; əl-Hıfni, əl-Halebi, ər-Rəşidi, əş-Şebramellisi, əl-Babili, Abdulqadir b. Məhəmməd b. Yəhya əl-Huseyni ət-Taberi əl-Mekki (Ref'ul-İştibak An Tenavuli't-Tenbak risaləsində),

Hənbəlilərdən; Delilu't-Talib adlı əsərin sahibi Meri b. Yusuf əl-Kermi (əl-Burhan Fi Şə'ni Şurbi'd-Duhan risaləsində)

        Digər alimlərdən:

Hicri 11. Əsr təbiblərindən İbn Xəfi deyə məşhur Şaban b. İshak el-İsraili'nin (Risalə fi'd-Duhan) adlı əsəri ispan mütəxəssis təbibləri tərəfindən tərcümə edilmişdir. Bu risalədə tütünün faydaları və istifadə şəkilləri zikr edilmişdir. 2

İbn Əbi Məhəlli, əl-Hikayetu'l-Edebiyye ve'r-Risaletu't-Talebiyye Maal İşareti'ş-Şeceriyye risaləsində,

Məhəmməd əs-Susi əl-Magribi əl-Cəzairi, Keşfu'l-Gasak adlı risaləsində,

Subulu's-Salam sahibi İmam Məhəmməd b. İsmayıl əl-Əmr əs-Sənəni, əl-İdrak lida'fi edilleti tahrimi't-tenbak risaləsində,

İmam Məhəmməd b. Əli əş-Şövqəni (İrşadu's-Sail'de 11. suala cavabında),

Şeyx Cemaluddün əl-Kasımi Risalə Fi'ş-Şay vəl-Qəhvə ve'd-Duhan'da (s. 50),

Şeyx Mukbil b. Hadi əl-Vadii

Və adları sayılanlar kimi bir çox elm əhli siqaretin mübah olduğunu söyləmişlər ya da (susmuşlar) tevakkuf etmişlər. Vehbe Zuhayli ilə ər-Ruheybani; "Siqaret haqqında haram ya da halal demək üçün qati bir nas yoxdur" demişdir. 3

İbn Useymin Şərhi Erbaini'n-Neveviye'de siqareti bəzilərinin haram, bəzilərinin mübah, bəzilərinin məkruh saydığını, bəzilərinə görə namaz əsnasında zehini məşğul etməməsi üçün namazdan əvvəl çəkilməsinin vacib olduğunu və bəzilərinin də ona təşviq etdiyini zikr edir.

Bəzi elm əhli, dində hər hansı bir dəlil ifadə etməməsinə baxmayaraq qeyri Müslim təbiblərin və onları təqlidən söz söyləyən Müsəlman təbiblərin siqaret əleyhindəki sözlərinə söykənərək siqaretin haram olduğuna fətva vermişlər, bu mövzuda bəzi nasları dəlil gətirməyə çalışmışlar.

Bəziləri də müqayisə yoluyla siqaretin haramlığını isbat etməyə çalışmışlar. Halal və haram mövzusunda müqayisə yoluyla qoyulan hökmlər məqbul deyildir. Çünki dində şəri dəlil ancaq Quran və səhih sünnədir. Müqayisə haqqında isə bu hədisi zikr etməklə kifayətlənərək, bu mövzuda geniş məlumatı "Müqayisə və Təqlidin Ləğvi" adlı risaləmə buraxıram:

Avf min Malik əl-Eşcai radıyallahu ənh'dən gələn bir rəvayətdə, Allah Rəsulu sallallahu əleyhi və selem

‘'Ümmətim yetmiş küsər təriqətə ayrılar, onların fitnə baxımından ən böyükləri; məsələləri öz şəxsi görüşləriylə (fikirləriylə) müqayisə edən, Allahın halal etdiyini haram edən və haram etdiyini halal edən bir qövmdür. ''4

Şeyhulislam İbn Teymiyye bu hədisin səhih olmadığını söyləyənlərə Fetava'l-Kubra'da (6/143-144) belə demişdir: "Bu hədis Nuaym b. Hammad el-Mervezidən məşhurdur. O etibarlı bir imamdır. Ancaq İbn Maindən "Bu hədis batildir, əsli yoxdur, bunu qarışdırmışdır" dediyi rəvayət edilmişdir. Bu İbn Maindən başqasından da rəvayət edilmişdir. Bəzi insanlar İsa b. Yunus'dən rəvayət edən digər birliyin isə bunu Nuaymdan oğurladıqlarını söyləmişdir. Bunu söyləyən insanların bir dəlili yoxdur. İsa b. Yunus'dən rəvayət edənlərdən biri olan Suveyd b. Səidi imam Əhməd tərifləyərdi. Yenə atası da onu tərifləmişdir. Müslim və başqaları ondan rəvayətdə tapılmışdır. İbn Main hədisin tək yoldan gəldiyi səbəbiylə qarşı çıxmışdı. Sonra başqasından rəvayətin bir əsli tapılmışdır…" Sonra İbn Teymiyye hədisin rəvayət yollarından bir neçəsini zikr edərək isnadının ceyyid olduğunu söyləyər. 5

Allahdan kömək istəyərək aşağıda siqaretin haramlığına dair icma baş vermədiyini və indiyə qədər haramlığına dair gətirilən dəlillərin tutarlı olmadığını bəyan edəcəyəm.

1- Hədisdə "Zərər vermək də. zərərə zərərə zərərə uğratmaq da yoxdur" buyurulmuşdur. Yenə "...öz əllərinizlə özünüzü təhlükəyə atmayın…" ayəsinə söykənərək Siqaretin sağlamlığa zərərli olduğu səbəbiylə haram olduğuna hökm edilməsi doğrudurmu?

Bu nasların əhatəsinə ancaq şəriətdə zərər vermək olaraq təyin olunan şeylər girər. Məsələn öldürmək, baş yarmaq, qol qırmaq kimi bədihi olaraq qəti zərər olması sabit olan xüsuslar kimi. Siqaretə gəldiqdə bunun zərərini təsbit etmək bədihi olaraq deyil, ancaq bir sıra araşdırmalar dən sonra mümkündür. Zərərli olduğu təsəvvur edilən hər şeyin haram olduğunu söyləyə bilmərik. Əksinə iddia ediləcək olsa, məsələn cib telefonu, soyuducu, avtomaşınlar, bilumum elektronik vəsaitlər kimi radon və radiasiya qazı nəşr edən alətlərin də siqaretdən çox daha çox kanserojen təsirə sahib olduğu və sağlamlığa zərərli oluşları qəti olduğundan; illətən haramlıqlarına hökm edilməsi lazım idi. Lakin elm əhlinin bunların zərəri səbəbiylə haramlığına hökm etdiklərinə şahid olunmamışdır.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm mal ətinin zərərli olduğunu bildirməsinə baxmayaraq haram etməmişdir. İbn Məsud, Suheyb və Muleyke bt. Əmr əl-Cu'fiye radıyallahu ənhim'dən gələn rəvayətlərdə Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm: "İnəyin südü şəfa, yağı dərman, əti isə dərd/xəstəlikdir" buyurmuşdur. 6 Bununla birlikdə caiz olduğunu göstərmək üçün xanımları adına inək də qurban etmişdir.

Yenə badımcan, tütüngiller familiyasından bir bitki olub, sağlamlığa zərərli olduğu təsbit edilmişdir. Üstəlik bunu qeyri Müslim təbiblər deyil, İbn Qəyyım əl-Cevziyye kimi tibblə maraqlanan Müsəlman elm əhli təsbit etmiş, elm əhlindən heç kim də bildiyim qədəriylə badımcanın haram olduğunu iddia etməmişdir.

Əbul-Ferac İbnu'l-Cevzi; badımcanın zərərləri haqqında belə demişdir: "Badımcan rəngi pozaraq qarardar, dəridə ləkələrə səbəb olar, mayasıl və basilə səbəb olar, xərçəngə dəvətçidir. "7

Bu şərhin bənzərini hicri 320 ilində vəfat etmiş olan Müsəlman təbiblərdən İshak b. Suleyman əl-İsraili etmişdir. 8

İbn Qəyyım Zadul Meadda (4/263) bu zərərlərə cüzzamı da əlavə əyliyər lakin badımcan yemənin haramlığına dair bir şey zikr etməz.

Fiqh kitablarında da badımcan mütekavvim bir mal olaraq zikr edilər, haramlığından bəhs edilməz. 9

Badımcanın Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm zamanında mövcud olmadığını iddia edənlər ola bilər. Bunu dəqiq bir dəlillə ortaya qoya bilməsək də, bu xüsusa diqqət çəkmək istəyərəm; "Badımcan hansı niyyətlə yeyilsə ona şəfadır" şəklində uydurulan hədisi muhaddisler rədd edərkən, səbəb olaraq bu bitqinin Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm zamanında olmadığına dair bir işarədə tapılmamışlar. 10

             Siqaret Xaricindəki Zərərlilərin Zərərinin Siqaretə Yüklənməsi

İnternetdə nəşr olunan bir xəbər: "Ulduz TVdə, Uğur

Dündar rəhbərliyindəki Arena proqramına qonaq olan İstanbul Universiteti Onkoloji İnstitutu Direktoru Prof. Dr. Erkan Toppuz bunları ifadə etmişdir: "Dib balıqlarında kanserojen maddə var. Kefal, barbun, mezgit kanalizasiya diblərində yetişir. İstanbulda yeyilən krevet, midye və istridyəyə ağızınıza dahi sürməyin.

Zəhərlənirsiniz. Midyeden çox zəhərlənən insan oldu. Çünki birbaşa kanserojen, içində güllə və civə var. Beyin toxumasında təxribat edir,çölə atılmır"11

            Siqaretin Sağlamlığa Zərərli Olduğunda İttifaq Edilmişdirmi?

Son zamanlarda siqaretə haram deyən alimlər, özlərindən əvvəlki alimlərin siqaretin zərərli olduğuna dair məlumat sahibi olmadıqları üçün hökmü barəsində ixtilaf etdiklərini, amma artıq siqaretin zərərinin isbat edilmiş olduğundan ixtilafa yer qalmadığını qarşıya qoyaraq müdafiə etməkdədirlər. Ancaq bu həqiqəti əks etdirməyən, öz içində ziddiyyətli bir iddiadır. Çünki əvvəlki alimlərin siqaretin lehində və ya əleyhində yazdıqları risalələr araşdırıldığı zaman, siqaretin bəzi zərərləri bilinməsinə baxmayaraq haram deyilməsinə qarşı çıxıldığı görülər. Bununla birlikdə siqaretin zərəri də konkret olaraq isbat edilmiş deyildir. Əksinə faydaları istiqamətində konkret təsbitlər vardır.

Təbiblərin sözü - xüsusilə zamanımızda - şəri hökmlər mövzusunda şüursuz olub, tibb elmi mövzusunda da yalnız özlərinə əmr edilənləri tutuquşu kimi təkrar edən səlahiyyətsiz, bu səbəbdən ədalətli şahid xüsusiyyətinə sahib olmayan təbiblərin sözü - ilə şəri hökm təsbit edilə bilməz.

Necə ki dünənə qədər təbiblər C vitaminin soyuq dəyməğini və qripi önlədiyində ittifaq etmişlərkən, yeni bir dəstə araşdırmalarla bunun əsassız bir məlumat olduğu ortaya qoyulmuşdur. Yenə bir yanılma nəticəsi ispanağın dəmir qaynağı olduğu miti təbiblər və digər insanlar arasında ala bildiyinə yayılmış, təqlidçi olmayan bəzi təbiblər bu yanılmanın səbəbinin bir hesablama səhvi olduğunu ortaya qoymuşlar. 12

Siqaret haqqında təbiblərin köhnədən bəri söylədikləri də ziddiyyətlərlə doludur. Siqaretin sağlamlığa zərərli olduğu və heç bir faydası olmadığı istiqamətindəki sözlər çox məşhur olduğundan mən yalnız siqaretin faydalarına və ya zərərinin konkret olaraq təsbit edilə bilmədiyinə dair tezisləri, çox bilinmədiyi üçün zikr edərək təbiblərin ziddiyyətini və siqaretin zərərinin qəti bir şəkildə isbat edilməmiş olduğunu ortaya qoymağa çalışacağam.

1492-ci ildə Amerikan qitəsinin kəşfiylə birlikdə qitə yerlilərinin istifadə etdiyi şəfalı bitkilər, müstəmləkəçilərin maraqını çəkmiş, Avropaya gətirilən bu bitkilər böyük bir şaşqınlıq, maraq və əlaqə ilə qarşılanmışdır. İşdə o şəfalı bitkilərin başında tütün gəlirdi.

1550-1600 illəri arası, tütünün haradasa bütün dünyaya doğru yayıldığı və geniş diametrdə təbliğatının edildiyi bir dövr olmuşdur. Diş ağrısından xərçəngə, susuzluqdan aclığa, bəlğəm sökdürücü xüsusiyyətindən həzm və boşaltım sistemi üzərindəki faydalarına, mədədəki turşuları dengelemesinden, ana qarınındakı uşağın bəslənməsinə qədər tütünün faydaları şəxsən elm adamları tərəfindən açıqlanmışdır. 13

Daha sonra siqaret istehsalçısı Amerikan firmaları siqaret bağımlılığını artırmaq üçün tütünə amonyak qatmışlar, bu da tütünün amonyakla doğrudan qana qarışmasına səbəb olmuşdur. Türkiyədəki Təkəl, tütünə amonyak qatmadığını açıqlamışdır. Amonyak qatılan siqaretlərin bu səbəblə zərərli ola biləcəyi düşünülə bilər.

Siqaretin tək başına kanserojen (ya da karsinojen) olma xüsusiyyəti isbat edilməmiş olub, kanserojen təsiri, nisbətləmə yoluyla təxmin edilməkdə, xərçəng olanlar içərisində siqaret istifadə edənlərin daha çox görüldüyü yazılmaqdadır. Digər faktorların diqqətə alınmadığı bu təxmin əməliyyatında bütün fakturanın siqaretə kəsilməsi doğru deyildir. Siqaretin, spirt ilə birlikdə istifadə edildiyində isə, spirtin xərçəng əmələgətirənlik xüsusiyyətini yüksəltdiyi ifadə edilməkdədir. 14 Siqaret haqqındakı araşdırmalarda istifadə edilən təcrübəliklərin spirt istifadə edib istifadə etmədiyi də diqqətə alınmamaqdadır. Nə hikmətdir ki, spirtdən imtina etdirmək yerinə yalnız siqaretə qarşı döyüş açaraq, guya xərçəngə qarşı tədbir alınır!

Siqaretin xərçəng etdiyinə dair heç bir konkret dəlil olmamasına baxmayaraq, siqaretə döyüş açıldığı qədər, zərəri qəti olan spirtə qarşı bu mübarizənin edilməməsi təəssüf verici, hətta düşündürücüdür! Kim bilər bəlkə də bu, qlobal güc olmaq istəyən A.B.Ş.ın digər

ölkələrə qarşı bir strategiyasıdır. Siqaretə zəifliyi olanları bundan imtina etdirib Spirtə asılı etmək! Çünki bir dənə belə siqaret çəkilməsinə şiddətlə qarşı çıxmalarına baxmayaraq, spirtin içilməsini, amma az içilməsini tövsiyə edə bilməkdədirlər.

Prof. Bernard Cohen, təbii səbəblərlə hər kəsin saniyədə 15.000 radiasiya parçacığı tənəffüs etdiyini, normalda bu parçacıqların bir dənəsinin belə adamı xərçəng etməyə çatacağını ifadə edir! 15 Bu da, xərçəngin səbəbləri arasında siqareti hədəf göstərmənin obyektiv bir yanaşma olmadığını ortaya qoyar.

Elektronik cihazların, siqaretdən çox daha çox karsinojen (radon qazı, radiasiya, asbest v. b.) maddə yaydığı bilinməsinə baxmayaraq, kimsə buna diqqət çəkmir, lakin xərçəngə səbəb olanlar içində bəlkə də ən günahsızı olan siqaretə qarşı müdhiş bir döyüş açılır!

15 il boyunca gündə iki paket siqaret çəkən kimsənin xərçəngə tutulma riski; yüz mində bir ehtimal olaraq təsbit edilmişdir. 16 Yenə A.B.Ş.da edilən araşdırmalarda xərçəng səbəbiylə ölümlərin %30-u siqaretə bağlıdır. 17 Bütün qurqulər hamı ehtimal üzərinədir.

1964 ili Fevral ayında, Abışda new-York əyaləti tibb dərnəyində danışan sinə xəstəlikləri mütəxəssisi Dr. Alvan L. Barach, siqaret çəkərkən tüstüsü içəriyə çəkməyənlərdə ağciyər xərçəngi etdiyini göstərəcək bir dəlil yoxdur demişdir. 18

Kimyagər Hüseyn Helmi İşıq tütün və siqaret haqqında belə deyər: "Siqaret çəkmək, tütünü quru tebhir etmək, yəni quru cisimləri damızdırmaq, qaz hala keçirmək deməkdir. Siqaret yanarkən nikotinin yüzdə iyirmi beşi xarab olur. Yüzdə otuz qisimi tüstülə havaya gedir. Yüzdə qırx beşi də siqaret içindən ağıza doğru çəkilir isə də, bunun üçdə ikisi siqaretin soyuq qisimində mayı' halda qalıb, ağıza, siqaretdəki nikotinin, ancaq yüzdə on beşi daxil olur. Siqaretin yanan məhəlli ilə ağız arasındakı məsafə nə qədər az isə, bədənə o qədər çox nikotin gəlir. Bu halda, incə uzun siqaretlər, qısa qalın siqaretlərdən daha yüngüldür. Nikotin təsirindən qorunmaq istəyənlər, siqareti ağızda deyil, əldə tutmalıdır. Ağır siqaretlər, nikotini çox siqaretlər deyil, içərkən bədənə yüzdə on beşdən çox nikotin verən siqaretlərdir. Quru tütünlər, yaşlarından çox, zəif siqaretlər, möhkəm və sərt siqaretlərdən çox, sürətli çəkənlər, yavaş çəkənlərdən çox, ciyərlərinə çəkənlər, burna çəkənlərdən və burna çəkənlər, dodaq narkomanlarından çox nikotin götürər. Ağıza girən nikotinin mühüm bir qisimi, tüpürcək ilə mədəyə gedib mədə ifrazını azaldaraq iştahanı kəsər."

Birləşmiş Amerika sağlamlıq işləri nazirliyinin yüzlərlə təbib və kimyagər işlədərək aylarla etdirdiyi araşdırmaların nəticəs(n)i, 1963 payız qəzetlərində dövlət tərəfindən açıqlanmış, bu yazıda, (Siqareti çox içənlərdə, xərçəng daha çox görülmüşdür. Xərçəngə səbəb, tütün deyil, siqaret kağızının yanmasından hasil olan qatran olduğu təsbit edilmişdir. Bunun üçün, tütünü, siqaret şəklində deyil, tütün yarpağının qucaqlaması, tənbəki və nargilə, lüləli çubuq şəklində içməlidir) deyilməkdədir. Tütün tüstüsündə, kanserojen bir maddənin, yəni xərçəng edən bir faktorun ol/tapıldığı müəyyən oluna bilməmişdir. Çox tüstü verilən heyvanlarda şiş meydana gətirmək mümkün olmamışdır. Bunun üçündür ki, araşdırıcılar, işi statistikalara tökmüşlər. Yuxarıda yazılı Amerikan hesabatı da, tibbi, fənni isbat nəticəsinə deyil, statistikalara söykən/dözərək bildirilmişdir. O halda bu hesabat, problemi izah və hal etmiş deyil.

         Siqaretin Xeyrlərinə Dair Təsbitlər

Necə ki Avropa və Amerikada bir çox doktor/həkimlər, bu hesabatı və şərhləri kor-koranə qəbul etməməkdədirlər. Əczaçılıq məcmuəsi, 1970 ili 12. sayında deyir ki, (Enfarktüs) deyilən ürək tünddəsindən sonra görülən ölümün, çox siqaret çəkənlərdə, siqaret çəkməyənlərə nəzərən on altı qat daha az olduğu Amerikada təsbit edilmiş. Nikotinin norepinefrin təşəkkülünə təsir etdiyi Amerikada görülmüşdür. Bu da, siqaretin zehin yorulmasını önlədiyini göstərməkdədir.

Norepinefrin və dopamin nikotin asılılığı inkişafında açar rol oynayar görünməkdədir. Nikotin bu nörotransmiterlerin çərşənbə axşamınımını xəbərdar etməkdədir. Norepinefrinin locus caeruleusdan çərşənbə axşamınımı oyanıqlıq,19 konsentrasiya və yaddaş kimi yüksək kortikal funksiyaları təsirinləşdirməkdədir. Nikotin kəsildiyində ibarət yaranan norepinefrin xəbərdarlıq itkisi məhrumluq əlamətlərinə səbəb olmaqdadır. 19

İbn Cani 20 əl-İsraili, Risalə fil-Mualece bi-Varak ət-Tebğ adlı əsərdə belə demiş: "Tütün yeldən və bəlğəmdən meydana gələn sızıları dindirər. Baş ağrısına (əlidə əl-berid)- xüsusilə əş-şekika el-müzmine'yə, gılzat er-rukbeyə, çox bəlğəmdən irəli gələn xronik sinə xəstəliklərinə, nəfəs darlığına, sinəyi pozucu xırıltılara, yel mənşəli mədə ağrılarına… qarşı yaxşı gəlməkdədir. 21

Ağciyər Arxiv'ində bu məlumatlar verilər: "Nikotinin locus sereleustaki norepinefrin səviyyələrində etdiyi dəyişiklik simpatik tonusan nizamlanmasını təmin etməkdə və beləcə seçici diqqət və konsentrasiya üzərində təsirli olmaqdadır. Nikotin Mərkəzi Sinir Sistemində asetil kolin salınmasını artıraraq yaddaş və funksional performansı etkilemekte 22, ayrıca santral dopamin istifadəsini artırma yoluyla "həzz" almaqı artırmaqdadır. Norepinefrin və beta endorfinlerdeki artımın da bu təsirin meydana gəlməsində rol oynaya biləcəyi düşünülməkdədir. Beta endorfinler vagal refleksləri potansiyelize edərək tənəffüs sürətində, qan təzyiqində və anksiyetede azalmaya gətirib çıxararlar

Xülasəylə nikotin;

. Uzun, yorucu, darıxdırıcı funksiyalarda performansı artırar

. Hirsi azaldar

. Duyğu vəziyyəti tarazılıyar

. Aclıq hissini və yemək yəməyi azaldar

. Metabolik sürəti artırar"23

"Nikotinin farmakoloji təsirləri alınan siqaret tüstüsünün niteliksel və niceliksel xüsusiyyətlərinə bağlıdır. Maddəni istifadə etmənin farmakoloji səbəbləri duyğu vəziyyəti və ya funksionallıq üzərinə etdiyi müsbət təsirlər ola bilər. Kef vermə, oyanıqlığı artırma və gəvşəməği sağlama siqaretin müsbət təsirləridir 24. Ayrıca bir çox adam anksiyete və stress kimi narahat edici vəziyyətlərdən xilas olmağı, aclıq duyğusunun azalmasını və nikotin kəsilmə ifadə edilərinin ortaya çıxmamasını da siqaretin müsbət təsirləri arasında sayar. "25

Bəzi şəxslər, nikotinə qarşı həssas ola bilər. Bu keyfiyyət, yumurtaya, çiyələyə qarşı həssas insanların tapılmasına bənziyər. Bunlarda, siqaret çəkincə, həzm və sinir pozuqluğu, yürəq çarpıntısı, damar tıkanıklığı, təzyiq yüksəlməsi kimi hallar görülər. Lakin tütün çəkənlərin yüzdə doxsanında və hələ az içənlərdə heç bir şey görülməməkdədir. O halda, bir insanın az miqdarda içdiyi tütünə, gigiyenik baxımdan haram dəyiləməz.

Dr. Gautier, Parisdə basılan Formulaire'də, tünd çayın və qəhvənin, siqaretin zərərini aradan qaldırdığını yazmaqda, tütünlə zəhərlənməyə qarşı, bir stəkan suya bir qəhvə qaşığı dənən və ya mazı tozu yaxud bir damla tentürdiyot qoyub içməli deməkdədir.

Təbii Elmlər Dosenti və Fən Elmləri həkimi Jean François Bouvet və bir qrup Fransız elm adamı tərəfindən nəşr olunan; "Du fer rəqs les epinards (İspanaqdakı Dəmir və Digər Məskun Düşüncələr Üzərinə) adlı kitabda tütündən bəhs edilən yerdə, siqaretin sağlamlığa zərərli olduğu düşüncəsinin səhv olduğunu ifadə etmiş və bəzi xeyrlərindən bəhs etmişdir. Adı çəkilən əsərdən François Feron 26 imzalı yazını naklediyorum 27:

             Tütün tütün tütün Zərərlimi? François Feron /

Tütün hər vaxt krallara aid bir zövq, yenidən təmin edilən barışın ya da azadlığa qovuşmanın simvolu oldu. Bu gün isə ən azında qərbdə doğru olmayan bir ictimai davranış olaraq qəbul edilir. Qanunlar, fərmanlar və təmimnamələrlə gedərək daha da möhkəm nəzarət edilən bir nalayiqlik.

Nicot otu, şeytanın otuna çevrildi. Haqlı olaraq tütünün də xəstəxanaları doldurduğu və sosial sığortaların kassalarını boşaltdığı deyilir. Ani aşağı risklərini artırır və süd körpələrini zəiflədir. Bronxitə, xərçəngə, ürək damar xəstəliklərinə gətirib çıxarır. Canlılığımızı əlimizdən götürür və ölümü yaxınlaşdırır.

Bu həyəcan verən xəbərdarlıqlara və tətbiq olunan psixoloji və iqtisadi karantinə baxmayaraq Amerikada bir şirkət yalnız bir ildən bəri siqaret çəkmədiyini söyləyən kəsləri işə götürməyə qərar verdi. Hər dörd Amerikalıdan biri və təxminən olaraq hər beş fransızdan ikisi siqaret ya da tənbəkinin əsiri olmağa davam edirlər. Bütün bu üsyankarlar siqaretlərindən yüksələn halqalara və qıvrımlara tutqun, bütün bu insanlar yenə də bu zəif tüstünün yalnız zərərləri olmadığını bilməlilər. Tam tərsinə.,

Tütün qoruyar. Üstəlik bu ziddiyyətli olduğu qədər gözlənilməz bir şey amma ağciyər xərçəngindən qoruyar. Heç olmasa bəzi vəziyyətlərdə. Bənzər nəticəli bir çox araşdırma kömür mədənində və tozlu mühitlərdə işləyən işçilərdə bronx xərçəngi riskinin siqaret çəkənlərdə içməyənlərə nisbətlə çox daha zəif olduğunu göstərir. Bu ilk dərəcədə əhəmiyyətli bir məlumat və ola bildiyincə genişi kütlələrə yayılmalı idi. Halbuki tam tərsinə sümen altı edildi, basdırıldı.haradasa müqəddəs sayılan bir gerçək adına: "Tütün xərçəngə gətirib çıxarar."

Tütün qoruyar. Gözlənilməz olduğu qədər həyəcan oyandırıcı amma, Parkinson xəstəliyindən qoruyar. Tənbəki, puro ya da siqaret hansı içilsə içilsən, nəticə eyni. Bu xəstəliyə tutulma riski tütün çəkməyənlərə nisbətlə yarı yarıya daha azdır. Daha da çaşdırıcı olanı, köhnə böyük içicilərin də bu yaşlılıq xəstəliyinə çox daha seyrək olaraq tutulmaları. Və son olaraq elə görünür ki, tütün beyin degenerasiyasına gətirib çıxaran bir başqa xəstəliyin Alzheimer xəstəliyinin də ortaya çıxışını daha gecikdirir. Bu məlumat da nümayiş olundu. Amma yalnız pıçıltıyla. Böyük ehtimalla digər bir tabu üzündən: "tütün sinir hüceyrələrinə zərər verən bir narkotikdir"

Daha dərin araşdırmaların yoxluğu səbəbiylə boşuna nəfəs tükətməyə nə ehtiyac. Tütünün necə təsir etdiyi hələ tam olaraq işıqlığa qovuşmadı. Tozlu mühitlərdə irəliləyən ağciyər xərçəngi mövzusunda problemin üzərinə əyilən araşdırmaçılar tüstünün müsbət bir təsiri olduğunu düşünürlər. Bu araşdırmaçılara görə tüstü pırtıxsı maddə istehsalını artırır və bronxları xarici maddə zərrəciklərinin hücumundan qoruyur. Beyində meydana gələn yaşlılıq xəstəlikləri üçün isə xeyli çox şərh irəli sürüldü amma qoruyucu ögenin hansı olduğu bilinmir: nikotinmi, yoxsa tüstümü?

Sinir hüceyrələrinin səthində asetilkolin alıcıları tapılar. Bir asetilkolin molekulu bu alıcılardan biri üzərinə yerləşdirildiyində iyonik bir kanal açılar və neyron boyunca bir elektrik cərəyanı yayılar. Amma bu asetilkolin alıcılarından bəziləri çox seçici olmadıqlarından başqa bir molekul; nikotin tərəfindən də hərəkətə keçirilə bilərlər. Bu molekul, kolinerjik sistemin nikotinə həssas alıcısıdır.

Bundan ötəri, nikotinin daha böyük miqdarda dopamin ifraz olunmasına və nikotinə həssas alıcıların sayının artmasına iştirak etdiyi düşünüldü. Başqa bir deyişlə, tütün çəkildikcə neyron da xəstəliyə qarşı bir panzehir olan dopaminden daha çox çıxarar. Bir başqa fərziyyə: Nikotin, bəzi toksinlərin nikotinə həssas alıcılara yapışmasını və sinir hüceyrələrinə zərər verməsini önləyər.

Buna qarşılıq, başqa araşdırmalar tüstünün komponentləri üzərində sıxlaşdı. Bu komponentlər arasında, hüceyrə çeperlerini oksidlənməyə gətirib çıxaran maddələrə ya da müxtəlif təcavüzkar molekullara qarşı qoruyan bir çox molekul, xüsusilə də karbonmonoksit (CO) var. Tüstünün tənəffüs edilməsinin, insan bədəninin udduğu toksik maddələrin ortadan qaldırılmasına iştirak etdiyi bilinən bəzi fermentlərin istehsalını başlatdığı da istər istəməz qəbul edilən ehtimallar arasında.

Tütün qoruyar. Kömür işçilərini və yaşlıları qoruyar. Amma eyni zamanda bir çox mövzuda hər kəsin performansını müsbət istiqamətdə təsir edə bilər. Vizual və işitsel həssaslığın pozulmasını gecikdirər, diqqəti artırar və qısa vədəli yaddaşı gücləndirər. Fikri sıxlaşmağı qorumaq üçün siqaret üzərinə siqaret yaxan narkomanlar yaxşı bilərlər. Tabulara qarşı çıxan bəzi araşdırmaçılar da bunu sübut etdilər.

Heyvanlar üzərində edilən təcrübələrdə yenə siçan istifadə edildi. Test ikiyə bölünmüş bir qutuyla reallaşdırıldı. Bir tərəf işıqlıq, digər tərəf isə qaranlıq idi. Siçan içgüdüsel olaraq qaranlığa sığınırdı. Amma bunu edər etməz aşağı gərginlikli elektrik verilirdi. İkiləm. Normal bir siçan geri dönmədən əvvəl ancaq 3 dəqiqə gözləyər. Qanına bol miqdarda nikotin verilmiş bir siçan isə dərsini ağılda daha uzun müddət tuta bildi və yenidən qaranlıqlara basdırılmadan əvvəl tam beş dəqiqə gözlədi.

İnsanlarda isə tütün istifadə etməyənlərin köməyinə müraciət edildi. İdarə qrupuna yalançı dərmanlər verilərkən digər qruplara müxtəlif dozalarda nikotin ehtiva edən dərmanlər içirildi. Daha sonra bütün qruplara bir vizual yaddaş testi tətbiq olundu. Nəticələndirər: nikotin reaksiya sürətini artırır və nə qədər sıx olursa təsiri də o qədər güclü olurdu.

Tütün qoruyar. Tütün diqqəti artırar, tütün eyni zamanda insanı kefli edər. Yaxın tarixli bir nəşrə görə nikotin kolinerjik alıcılarının üzərinə yapışaraq böyük miqdarlarda glutamik turşu ifraz olunmasına köməkçi olur. Glutamik turşu molekulları da limbik sistemi ya da başqa deyişlə beyindəki zövq mərkəzini xəbərdar edir. Hər nəfəs daha dağılar dağılmaz bir yenisini çağıran xoşbəxtlik buludu kimi və tütün çəkmək də xərçəng qorxusu daxil heç bir şeyin qarartmadığı pambıqdan bir dünyada yaşamağa bənzəyir. Qoxu hiss etmə duyğusunun itkisinə bağlı yalan xəbərlər belə bu mövzuda təsirli ola bilmədi. Uzun müddətdir siqaret və tənbəkinin qoxu hiss etmə duyğusunu azaltdığı yolunda söz-söhbətlər gəzir. Mütəxəssislərdən ibarət olan bir qrup da cavab olaraq bunun şişirdilmiş olduğunu söyləyir. Böyük narkomanlar, qırx qoxunu əhatə edən bir testdə tütün çəkməyənlərdən bir az daha aşağı bir hesab əldə etdilər. Amma qoxu hiss etmə duyğusundakı bu zəifləmə altmış yaşın üstündəki insanlarda görüləndən çox daha azdır. Üstəlik nikotin sayəsində tütün çəkənlərin qoxuları yaddaşda tutma tutumları daha yüksək ola bilər.

Min ildən daha uzaq bir keçmişdə Mayalar tərəfindən sevilən tütün, qərbdə də uzun müddət yalnız iqtidar sahibi olanlara yaraşdırıldı. O dövrlərdə zövqü və yüngüllüyü işarələyirdi. Yenə eyni cəmiyyətlərin idarəçiləri fəlakət və ölüm qaynağı olduğu üçün bu gün onu dışlıyorlar. Artıq kasıb ölkələr və zəngin ölkələrdəki kasıblar doymaq bilməz tütün istehlakçıları halına gəldi. Aclığı basdırdığı və qısa bir xoşbəxtlik yanılması meydana gətirdiyi üçün siqaret xalqın tiryəklərindən biri oldu. Amma şeytanlaşdırıldıqca (görəsən qorxudan çubuqmu yoxsa çıxardığı tüstümü?) Atlantik kənarında erotik bir objeye çevrildi. Gedərək artan ədəddə Amerikalı, vaxtlarını siqaretlərini yandırıb böyük bir eşqlə tüstülətdirən bir sıra şux qadınları göstərən smokinq videoları izləyərək əylənir. Baxaq tütün meydanlarda yandırılaraq cəzasını tapdığında yerini hansı şeytan götürəcək? 28

          Şəfalı bitki tütün/Joachim Acker 29

Köhnədən bəri müəyyən bitkilər və tüstülər tibbi faydalarıyla məşhur idi və müəyyən xəstəliklərdə müalicə olaraq tətbiq olunurdu. 12 Oktyabr 1492-ci ildə Christoph Columbus kəşf etdiyi bir adaya ilk dəfə ayağını basdı. Adanın yerliləri bura Guanahanı adası deyirdilər, Columbus adanın adını San Salvadora çevirdi. Avropalılar üçün yeni bir dövr başlamışdı, adada yaşayanlar üçün isə mədəniyyətlərinin bitməsinin başlanğıcı idi.

Columbus və sonradan adaya gələnlər tanımaydıqları bir sıra şeylərlə tanış oldular. Bunlardan biri də bitkilər idi. Bu bitkilərdən biri tütünidi. Tütünün adının haradan gəldiyi müəyyən deyil. Adalılar tütün deyə adlandırdıqları bu bitkini, qamış borusuna qoyub içirdilər.

İspan Tarixçi Oviedoy Valdés izah edir: „Ellerinde Y şəklində olan boruları olmadığında, qamış boruları istifadə edərdilər. İstifadə etdikləri bitkiyə deyil, bu qamış borusuna tobacco (tütün) deyərdilər. Bəlkə Meksikanın şəhəri Tabacco və ya Tobago adalarının adı da tütünün bu günki adını almasında bir rolu ola bilər.

Avropalılar, yerlilərin siqaret çəkdiyini ilk dəfə gördüklərində, şaşqınlıqlarını saxlaya bilmədilər. Avropalıların tütünə olan maraqları, bu bitkini daha yaxından tanımaya və sınağa səbəb oldu. Bəziləri bu bitqinin yarpaqlarından çantalarına qoyub yurdlarına apardılar və ilk dəfə xalqın qarşısında siqaret çəkildi. Bu andan etibarən Siqaretin ünvanı yayılmağa başladı.

Columbus 1493də təkrar kəşf etdiyi ölkələrə getdiyində, yanında Keşiş Alexanderın əmriylə Borgia Missionerləri və din adamları vardı. Bunlardan biri Ramon Pane idi. Ramon Pane, tütünün yaxşılaşdırıcı xüsusiyyətini ilk olaraq Avrupaya yazılı məlumat olaraq gətirən kimsədir.

Panenin gözündən qaçmayan bir müalicə növü vardı, o da xəstələrə tütünün püre halında verilməsi idi və tütünün verdiyi qusma təsiriylə, xəstələrin tutulmuş olduğu xəstəliyi istifra etmələri idi. Oviedo Kitabında tütünü çəkmək haqqında belə yazır:

"Bilirəm ki, tütün Frengiye yaxşı gəlir, ağrıları dindirir."

Hernando Cortez (1485-1574) Azteklere qarşı etdiyi döyüşlərdə, Azteklerin tütünü qanayan yaralara, şişmə və qabarmağa qarşı istifadə etdiklərini gördü. Eyni zamanda tütünün toz halında burundan çəkildiyində soyuqlamağa qarşı faydalı olduğunu gördü.

Tütünün faydalı bir bitki olduğu zamanla Avropaya yayılmağa başladı və həkimlərin yeni dərman axtarışlarında tütünə ağırlıq verildi.

16. Əsrdə tütünün toxumları, Portuqaliya, Fransa və İspanyaya çatdı. Tütün haqqında eşitdiklərini daha yaxından tanıya bilmək üçün, təcrübələr etməyə başladılar. 1543-cü İldə Salamənca Universitet Professoru tütünün şəfalı bir xüsusiyyətə sahib olduğunu bildirdi və tövsiyə etdi.

1559 da Jean Nicot, Katharina Von Medici tərəfindən Lizbona göndərildi. Nicot burada tütünün faydalarını öz yarasında gördü və Fransaya tütün tozu göndərdi. Katharina Von Medici bu tozdan migren xəstəsi olan oğuluna verdiyində, o da bu bitkinin şəfalı olduğuna şahid oldu. Daha sonra bu bitki, Medicinin bitkisi deyə ün saldı.

Nicotun vəsiləsiylə Avrupada bu şəfalı bitki tanındı.

1570-ci ildə Liebault qardaşlar, Nicota olan hörmətlərindən, tütünə Nikotinana adı verildi. Bu gün nikotin dediyimiz, Nicotun adından gəlmədiyər. 1565 də İspaniyanın Sevilla Nicolo Monardes Universitetində, tütünün bir çox xəstəliyə yaxşı gəldiyini izah edən yazılar basıldı. Bu yazılarda tütünün, asdım, qadın xəstəliklərinə, qanayan yaralara, bağırsaq qurdlarına yaxşı gəldiyi yazırdı. Toz olaraq burundan çəkilə bilir, yarpaqları yaralara qoyulub və ya qaynadılıb içilə bilirdi. Bu yazılar bir çox dillərə tərcümə edildi və Avrupadaki tibb alimlərin tərəfindən nəzarət edildi.

Tütün, hər dərdə dərman olma şəklini alınca, istehsalı da çoxaldıldı. Tütünün şəfa təsiri həkimlər tərəfindən xalqa izah edilməyə başlandı.

Alman həkim, Johannes Vittich bunları yazırdı: "Tütünün bütün pisliklərdən təmizləyici olduğuna heç bir şübhə yoxdur."

30 illik döyüşdə, əsgərlərin bir-birini yağlaması nəticəsi, tütünün çəkiliş şəkli yayılmağa başladı.

1614de vəba xəstəliyi Londonda yayıldı. Diqqətləri çəkən vəziyyət, tütün çəkənlərin bu xəstəlikdən təsirlənməməsi idi. Tütünün epidemiya xəstəliklərə qarşı və dezenfektan olaraq da istifadə edilə biləcəyi ortaya cıktı.

William Barkley (1614): Dünyada heç bir dərman yoxdur ki, tütündən daha çox yaxşılaşdırıcı təsir ehtiva etsin. Tütünün hər şeyi şəfalıdır."

1636 da Hollandada vəba xəstəliyi baş göstərdi, burada da tütün özünü təkrar sübut etdi. Hollandiyalı həkim Isbrand Van Diemerbrook belə yazır: Xəstəliyim ağırlaşdığında, hər şeyi buraxıb tütün çəkirdim, tütün vəbaya qarşı ən faydalı dərman.

Digər məlumatlarında da, tütünün çox qüvvətli və sağlam olduğundan bəhs edirdi.

Tütün, mədə və bağırsaq yollarını hərəkətə keçirir, narkotik zəhəri, sinir sistemini təsir edir, qusma, titrəmə, baş gicəllənməsi, baş ağrısı, yuxu problemi, nəbzin idarəsiz atmasına səbəb olur. Xroniki baş ağrılarında və xroniki göz iltihablarında burundan çəkilməsi tövsiyə edilir. Tütün tüstüsünün xüsusiyyətlərindən biri sudurqayı aradan qaldırması, qəbizə, diş romatizminə, əllərin titrəməsinə, öskürməyə, xoleraya, qaza, gut xəstəliyinə, kene ısırığına qarşı təsirli. Tütün eyni zamanda, homeopatik olaraq siqaret asılılığından xilas olmaq üçün müalicələrdə istifadə edilir."

              Yanıldıcı Görünüşlər

Bəziləri siqaret narkomanlarının ağciyərləri əməliyyatda açıldığında zift kimi görünür deyərək buna siqaretin səbəb olduğunu iddia etməkdədirlər. Bu görünüş yalnız siqaret çəkənlərdə deyil, heç siqaret istifadə etməyən insanlarda da qarşılaşıla bilən bir vəziyyətdir. Mən də şagirdliyim əsnasında cərrahı əməliyyatlarda bununla qarşılaşdığım kimi, tanışım həkimlərdən bəzisi də siqaret çəkməyənlərdə də bu vəziyyəti gördüyünü bildirmişdir.

"Zərəri faydasından çox olan şeylər haram olduğu üçün siqaret də haramdır" deyiləcək olsa, bu iddia da su aparar. Çünki nümunə vermək lazım olsa daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, tütün ilə eyni familiyadan olan və daha çox nikotin ehtiva edən, zərəri faydasından çox daha çox olan badımcanın haram olduğunu kimsə söyləməmişdir.31

Bu halda, çox miqdarda içilən siqaretin zərərli olması, çox yemək yemənin zərərli olması kimidir. Siqaretin zərəri olacaq miqdarda içilməsi səbəbiylə, bunu az içənlərə də haram etmək yersizdir.

Dində halal ya da haram qoyma səlahiyyəti yalnız Allah Təalanın hökmlərini bəyan edən Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'dədir. Qətiliklə həkimlərə, dünya sağlamlıq təşkilatına və ya bir başqasına verilməmişdir.

Təbiblərin siqaret haqqında söylədikləri isə yuxarıda nəql etdiyimiz kimi, siqaretin qəti zərərli olduğunu isbat etmədiyi kimi, faydalarından da bəhs edilməkdədir. Siqaretin faydasından bəhs edən təbiblərə inanmayanların zərəri olduğunu söyləyən təbiblərə inanmaqda da bu qədər tələsikçi olmamaları lazım deyilmi?

Əgər ümmətin beləsinə mübtəla olacağı siqaret qadağan edilmişsə, bunun mütləq tamamlanmış olduğu ifadə edilən (Maidə 3) dinimizdə zikr edilməsi lazımdır. ələ ya haqqında bir ayə, ya da səhih hədis gəlməsi lazım idi. Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında siqaretin olmayışı söz mövzusu edilə bilməz. Çünki gələcəkdə ortaya çıxacaq olan (qadınların başlarını dəvə hörgücü kimi etməsi, kişilərin məscidlərə döşəklər - avtomobillər - üzərində gəlməsi, məscidlərin bəzənməsi, dəccalın zamanında günlərin uzanması halında namaz vaxtlarının təsbitinin hədislərdə gəlməsi kimi) şeylər Allah Azze və Cellenin rəsuluna bildirməsiylə bizlərə xəbər verilmişdir.

Şeyx Cemaluddin əl-Kasımi belə nəql edir: Allame ən-Nahriri əl-Hənəfi belə demişdir: "Siqaret, ancaq bir kimsənin ağılını yox edər və ya ağla zərər versə haram olar. Əks halda o kimsəyə haram olmaz". 30

2- "Soğan və sarımsaq qoxusuyla məscidə gəlmək qadağan edilmişdir. Siqaret qoxusu da diksinmə vericidir. O halda siqaret çəkmək caiz deyil" iddiasına gəlincə;

Belə bir ümumiləşdirməyə getmək səhvdir və bu dində şəri bir dəlil olmayan müqayisə ilə hökm verməkdir. Hədisdə yalnız soğan və sarımsaq zikr edilmişdir.

Müqayisəni qəbul edənlərin fikirinə görə dahi, burada edilən müqayisə, siqaretin haramlığına dəlil gətirilməsi baxımından fasittir. Çünki müqayisəni qəbul edənlərin meyarlarına görə soğan və sarımsaq yemənin mütləq mənada haram qılınmadığı kimi, siqaretin də mütləq olaraq haram olmadığının çıxarılması lazım idi.

Necə ki Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin soğan, sarımsaq kimi kerih qoxulu bitkilər haqqında "Xəbis" xarakterizə etməsini eşidən səhabə "Haram qılındı! Haram qılındı!" deyə elan edincə Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm: "Ey Camaat! Allahın mənə halal etdiyi bir şeyi haram etmək mənim əlimdə deyil. Bu var ki, mən bu bitkilərin qoxusundan xoşlanmıram" buyurmuşdur. 31

Müsəlmanlara diksinmə verən qoxularla məscidə getməyə gəlincə bəzi kəslər siqaret qoxusundan xoşlanmağa bilər. Siqaretə mübtəla olanların özlərində yaranan qoxunu aradan qaldırmaları mümkündür və bunun üçün daha çox səy göstərməli, misvak və gözəl qoxu istifadə etməyə mütləq davam etməli, siqaret qoxusundan xoşlanmayanları narahat etməməlidirlər. Lakin haram olan; soğan və sarımsaq ilə pis iy verər bir halda məscidə getməkdir.

Hər cür pis qoxunu buna müqayisə etmək doğru deyil. Çünki burada qoxu ilə əziyyət vermək qadağan edilmiş, bu maddələrin əsli mübah qalmağa davam etmişdir. Üstəlik hədisdə məscidə gəlmədən əvvəl yeyilməsi qadağan edilən qoxulu maddələrin qoxusu müvəqqəti aradan qaldırılsa dahi, gəyirmə kimi səbəblərlə narahat edici qoxu nəşr edilməsinə səbəb olan bitkilərdəndir. Bu baxımdan siqaretə müqayisə edilməsi doğru deyil. Çünki siqaretin qoxusunun qabaqı alına bilər.

3- Siqaretə verilən ödəniş israfdır, malı. Bu səbəbdən siqaret . haramdır iddiasına gəlincə;

Haram olan siqaret deyil, israf etməkdir. Haram olması Allah və rəsulu tərəfindən ifadə edilməyən şeylər əsli üzrə mübahdır. Mübah olan bir şey üçün edilən xərcləmə, israf ölçüsünə vara bilər də, çatmağa bilər də. Hər mübahın israf edilməsi haramdır. Bu siqaretə xas bir şey deyil.

Şeyhulislam İbn Teymiyye belə demişdir: "Mübahda israf həddi aşmaqla olar" 32 Adamın siqareti istehlak etmədə həddindən artıqlığı da haram olan israfa aparar. Siqaretin asılılıq etdiyi diqqətə alınsa əlbəttə haram ölçüsünə düşməmək üçün siqaretdən uzaq dayanılması lazımdır.

Şeyx Yusuf əl-Kermi əl-Hənbəli belə deyər: "Tütünün mütləq olaraq faydasız olduğunu qəbul edə bilmərik. Bunun faydasız olduğunu qəbul etsək belə, bu malı saçıb sovurmağa girməz və haramlıq hökmünü layiq olmaz. Bu buna bənzər: Məscidlərin bəzənməsi qadağan edilmiş olmasına baxmayaraq bir kimsə bu mövzuda mal xərcləsə mübaha xərcləmiş olar, malı saçıb sovurmaq sayılmaz. İbn Axıl kimi alimlərdən bir qrup belə demişlər:

"İmam Əhmədin israf və malı məhv etmək haqqındakı sözünün zahiri budur: bir kimsə malını haramda xərcləsə məhv etmiş və israf etmiş olar. Çünki o belə demişdir: "Dünya bir loxma olsa və adam onu ağızına qoysa bu israf olmaz. Malın haram yolda xərclənməsinə qarşı çıxmaq lazımdır. Malını ləzzətlərə və canının çəkdiyi şeylərə xərcləmədə həddindən artıq davransa, kasıblıq qorxusu olmadığı müddətcə israf etmiş olmaz. Bunu belə xərclədiyi zaman kasıblığa düşmə vəziyyəti varsa o zaman qadağan edilmiş israfa girər. 33

Kurtubi Təfsirində belə keçər: "Eşheb, Malikdən rəvayət edir: Tebzir (Malı saçıb sovurmaq, məhv etmək): haqqı olan malı götürüb haqqı olmayan yerə xərcləməkdir. Bu israf və haramdır. Çünki Allah Təala belə buyurmuşdur: "Həqiqətən, israfçılar şeytanların qardaşlarıdır...." (17 İsra 27)

Kurtubi deyər ki: "Harama bir dirhəm xərcləyən saçıb sovurandır. " 34

4- Siqaretə edilən xərcləmə, ailə efradının ruzisindən kəsmək deməkdir. Bu isə haramdır. Yenə malı məhv etməkdir, iddiası;

Yenə burada da haram olan siqaret çəkmək deyil, alimentdən kəsməkdir. Bu da adamın maddi vəziyyətiylə əlaqəli bir məsələdir. Əlbəttə siqaretə xərclənən maddiyyət ilə çox daha xeyirli işlər edilə bilər. Ancaq bu, siqaretin haram olduğunu söyləməyi tələb etməz. Siqaretin bəzi faydaları olduğu ifadə edildiyindən, malı məhv etmə əhatəsinə girməsi də sabit deyildir.

5- "....O peyğəmbər onlara pak şeyləri halal, murdar şeyləri isə haram edər...."(7 Ə'RAF 157)  ayəsi gərəyi siğarada murdar olduğundan haramdır iddiası :

Bu ayə hökmü deyil, xəbəridir. Bir şeyin murdar oluşuna Kitab və sünnədən dəlil olmadığı müddətcə o şeyin murdar oluşuna hükmedilemez. Əks halda təmiz şeylərlə xəbis şeylərin təyini insanların fikirlərinə buraxılmış olması mənasını verərdi ki, bu açıqca Allahın ayələrini sapdırmaqdır. Çünki biri çıxıb qızıl və ipəyi gözəl və təmiz bir şeydir deyərək, naslarda haram qılınan bu iki şeyi mübah sayma yoluna gedə bilər. Yenə insanlar bunu ağıllarıyla təyin edəcək olsaydı, selik, sperma, dəvə sidiyi kimi ifrazatın necis olduğuna hökm edilərdi. Lakin sünnədə bunların tahir olduğu açıqlanmışdır. Ayənin doğru mənası: onun halal etdikləri təmiz, haram etdikləri murdardır şəklindədir. İbn Abbas radıyallahu ənhimə, bu ayədə keçən pisliklərin donuz və faiz olduğunu söyləmişdir. (Taberi 13/166)

Necə ki xəbis şeylərin anası olan sərxoş edici içkilər haqqında Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm ayə ilə qadağan edilənə qədər tevakkuf etmişdir.

                  Hər Xəbis Harammı?

Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin soğan, sarımsaq kimi kerih qoxulu bitkilər haqqında "Xəbis" xarakterizə etməsini eşidən səhabə "Haram qılındı! Haram qılındı!" deyə elan edincə Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm:

"Ey Camaat! Allahın mənə halal etdiyi bir şeyi haram etmək mənim əlimdə deyil. Bu var ki, mən bu bitkilərin qoxusundan xoşlanmıram" buyurmuşdur. 35

Bu hədisdə görüldüyü üzrə, Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən şəxsən xəbis/murdar deyə xarakterizə edilən bu bitkilər haram qılınmamışdır.

Allah rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur: "Şübhəsiz ki Allah azze və celle verdikdən sonra elmi sizdən çəkərək götürməz. Lakin elmi alimləri elmləri ilə birlikdə vəfat etdirməklə götürər və beləcə cahil insanlardan fətva istənər, onlar da şəxsi fikirləriylə fətva verərlər və həm özləri sapar həm də insanları sapdırarlar" 36

Bəli, fətva bəşəri görüşlərə söykənilərək verilə bilməz. Buna görə bu hədisdə elmsiz yəni Kitab və Sünnədən dəlili olmadan fətva vermək qınanmışdır. Siqaret mövzusunda, xəbis olması səbəbiylə haram olduğunu iddia edənlərin bir qisim ayə və ya hədisləri zikr etmiş olmaları, dəlilə söykəndikləri mənasını verməz. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm şəxsi fikiriylə içkinin xəbis bir şey olduğuna hökm edərək haram etməmiş, bu mövzuda vəhyin qadağan etməsinə qədər bu mövzuda sükut etmişdir.

                  Siqaret Xəbismi?

Şeyx Meri Yusuf əl-Kermi belə deyir: "Bəzi kəslərin araşdırmanı kamala çatdırmadan tütünə haram deməsi heyrət vericidir. Biz məkruhluq hökmünə çatmaq üçün dahi bir çox səy göstərdik. Daha da çaşdırıcı olanı, bunun xəbis olduğunu söyləyərək haramlığına dəlil gətirənlərdir… Yenə bəzilərinin: "Tütün Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm zamanında çıxsaydı insanları bundan qadağan edərdi" demələri də heyrət vericidir. Necə də qeybi bilmə iddiasına cürət edirlər! ? " 37

Şeyx Mukbil b. Hadi əl-Vadii rahimehullah siqaret haqqındakı bir fətvasında belə deyir: "Siqaret zərərlidir. Bəzən xərçəngə səbəb olar. Cemaleddin Əfqanı siqaret səbəbiylə dodaq xərçəngi olmuşdu. Bəzən vərəmə səbəb olar. Öskürəyi isə heç soruşma! Verdiyi zəifliyi də soruşma. Siqaret zərərlidir, onda xeyr yoxdur. Bütün qardaşlara ondan uzaq dayanmalarını nəsihət edərik. Yenə dişləri qarardar və ağızda çirkin qoxuya səbəb olar. Siqaret məsələsində Allaha həmd olsun Allah Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsinin əhlini bundan uzak etmişdir. Siqaret harama yaxındır. Amma bu ayənin dəlil gətirilməsinə gəlincə: "...onlara pak şeyləri halal, murdar şeyləri isə haram edər..." Bu ayədə buna bir dəlil yoxdur. Bu ayə ancaq Allahın haram etdiyi şeylərin xəbis olduğunu göstərər. Lakin siqaretdə xeyr yoxdur. Harama daha yaxındır. Müsəlmanın bundan uzaq dayanması lazımdır. Allah kömək etsin. 38

Görüldüyü kimi Şeyx Mukbil siqaretin zərərli olduğuna qənaət etdiyi, hətta siqaretin xərçəngə səbəb olduğu şəklindəki məşhur yanılmaya tabe olduğu halda açıqca haram deməkdən geri dayanmaqdadır.

6- Bəzi xarici siqaretlərin tütününün spirt ilə yuyunduğu deyilir?

Əvvəlcə bu mövzuda qəti bir məlumata ehtiyac vardır. Hər siqaret deyil, bəzi siqaretlərin tütünün spirt ilə yuyunduğu deyilməkdədir. Fiqh kitablarında yanmanın bir istihale metodu olduğu və necis şeylərin tüstüsünün təmiz olduğuna hökm edilmişdir. Bu mövzuda Bidayetu'l-Muctehid adlı əsərə muracaat edilə bilər.

7- Siqaret asılılıq edir, narkotik zəiflik verir, narkotik hökmündə deyilmi?

Bir şeyin asılılıq etməsi onun haram olmasını tələb etməz. Ət yemək haram qılınmadığı halda Ömər radıyallahu ənh belə demişdir:

"Ətdən çəkinin. Çünki onun hamr (arak) kimi narkomanlığı var. Ayrıca Allah, əti çox yeyən ailə xalqına buğz edər. " 39

Siqaretin narkotiklərdə olduğu kimi zəiflik verməsi və ya şüur bulandırması söz mövzusu deyildir. Əksinə şüuru oyandıran nikotin ehtiva etməkdədir. Bəlkə ilk dəfə və ya aç qarına siqaret çəkən kimsənin başı dönə bilər amma bu keçici bir vəziyyətdir.

Əgər "Aç qarına çox siqaret çəkincə zəiflik verir hədisdə isə "hər sərxoşluq verən və hər zəiflik verən şey" qadağan edilmişdir" deyilsə, bu hədis ravilerinden Şəhər b. Havşeb səbəbiylə zəif olmaqla birlikdə, mən Şəhər b. Havşebin rəvayətlərinin hasen dərəcəsindən aşağı qalmayacağını müdafiə edən muhaddislerle birlikdəyəm.

Burada bunu deyə bilərik: Sərxoşluq verən şeyin azı da, çoxu da haram qılınmışdır amma zəiflik verən (mufettir) şeylər haqqında azı-çoxu ifadəsi varid olmamışdır. Başqa sözlə/səbəbindən zəiflik verən, keyidən maddələri bu təsirlərin ortaya çıxmayacağı nisbətdə istifadə etmək caizdir. Məsələn bəzi narkotiklər dərman olaraq istifadə edilməkdədir. Hər bir ağrı kəsici dərman, az da olsa mütləq narkotik maddə ehtiva etməkdədir. Amma az istifadə edilsə belə asılılıq etməsi nəticəsi çox istifadəyə səbəb olan narkotikləri istifadə etmək barəsində, fiqhdəki səddi zerayi (qorxuların önünü bağlamaq) qaidəsinə görə hərəkət edilər.

Xaşxaş, eroin (əsli: "heroin"dir) kimi narkotiklər isə yalnız zəiflik verən deyil, eyni zamanda sərxoşluq verən maddələr olduğundan haramlığına hökm edilmişdir.

Siqaretdə isə vəziyyət belə deyil. Siqaret asılılıq etsə belə zəiflik verəcəyi ölçüyə çatdırmadan çəkməq davam etmək mümkündür. Kimisi gündə bir, üç, on və ya iyirmi dənə çəkməyə davam edərək bunu artırmadan davam etdirə bilməkdədirlər. Siqaretin zəiflik verici ölçüdə çəkilməsi baş vermiş durmu, belə bir təsbit vardırmı bilinməməkdədir.

Müfettir (zəiflik verici) sözünün izahında əl-Karafi rahimehullah, el-Furukun qırxıncı maddəsində, bu vəziyyətin eşitmə, görmə, dad alma, toxunma və iyləmə duyğularından birinin ortadan qalxmasıyla ortaya çıxacağını açıqlamışdır. 40

Şeyx Abdulkerim ed-Debbanın Siqaret Haqqındakı Şişirtmələrə Dair Şərhi

Aşağıda götürmə edərək tərcümə etdiyim yazı, Şeyx Abdulkerim et-Debban'ın 41 özünə arak, qəhvə, nəşə və siqaret haqqında bir həkim yoldaşının fətva istəməsi üzərinə cavab olaraq yazdığı risaləsinin son hissəsində siqaret haqqındakı nəticə qisimidir.

"Siqaret haqqındakı sözlərim oxucunun, mənim siqaret çəkməkdə heç bir qorxu görmədiyimi düşünməsinə səbəb ola bilər. Halbuki mən belə söyləmirəm. Əksinə siqaretin pislənilən bir şey olduğunu söyləyirəm. Lakin mən siqaretin hər insan üçün haram olduğunu söyləyə bilməm. Siqaretin zərərləri haqqında nəşr orqanlarında nəşr olunan şişirtmələr və şiddətli çəkindirmələrə gəlincə bunlar faydalı və gözəldir. Çünki siqaret çəkməyənin uzaq dayanmasına, çəkənlərin də davam etməkdən maneə törədilməsinə və siqareti azaltmasına səbəb olmaqdadır. Lakin bu şişirtmələr gerçəyə zidd və ağla uzaq şəklə də çatmamalıdır. Çünki belə bir çəkindirmə istənən şeyin tam ziddi bir nəticə verər. Çünki sıravi bir narkoman bütün bu çəkindirmələri yalanlaya bilər. Bu şişirtmə və ya gerçəyə söykənməyən sözlərdən bəziləri bunlardır:

* Fethu'l-Aliyyi'l-Malik kitabında (1/119) siqaretin pislikləri arasında namazlardan və xeyirli işlərdən saxlaması zikr edilər. Yenə bu kitabda (1/120) Tütünün arakla yuyunduğu və onunla məcun edildiyi keçər.

* "Min Azarari'l-Muskirat və'l-Muhdarat" kitabında (s. 47) bəzi mötəbər təbiblərin: "Sağlam fikir sahibi bir kimsə siqaret çəkməz" dediyini zikr edər.

* Mevsuatu'l-Fıkhiyyeti'l-Kuveytiyye kitabının 10. Cildində "tebg" maddəsində siqaretin haramlığını söyləyənlərin dəlilləri arasında; siqaretin başlanğıcda sürətlə sərxoş etdiyini və tam bir şüur itkisinə səbəb olduğunu yazar. Gerçəkdə isə tütündə bu vəziyyət mövcud deyildir və siqaret çəkənlərdə belə bir şey meydana gəlməz.

Eyni şəkildə siqaretin haramlığını söyləyənlər, İmam Əhməd və Əbu Davudun Umm Sələmə radıyallahu ənhədən rəvayət etdikləri bu hədisi dəlil gətirərlər: Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm hər muskir (sərxoş edici) və mufettir (zəiflik verici) şeyi qadağan etdi. " 42 Alimlər mufettir sözünü bədəndə zəiflik verən və əl ilə ayaqları keyidən maddə olaraq açıqlamışlar. Siqaret isə belə bir şeyə səbəb olmaz.

əl-Mevsuatu'l-Fıkhiyyeti'l-Kuveytiyye'de bundan əvvəl siqaret haqqında gözəl bir araşdırma zikr edilmişdir. Burada siqaretin haramlığını, məkruhluğunu və mübahlığını söyləyənlərdən hər bir qrupun dəlilləri seçim ifadə edilmədən zikr edilmişdir.

Bir çox maddə vardır ki təbiblər bunlar haqqında bəzi vəziyyətlərdə bəzi şəxslərə zərərli olduğunu açıqlamışlar. Məsələn yüksək təzyiq xəstəsinin duz istifadə etməsi, şəkər xəstəsinin şəkərli maddələr istifadə etməsi kimi. Hətta bal, insanlar üçün şəfa olmaqla birlikdə, hirsli kəslər üçün zərərlidir. Həyvansal piylər isə bütün insanlar üçün zərərlidir. Çünki bunlar qanda kolestrolü artırar. Və daha başqa şeylər… Siqaretin bütün insanlara haram olduğunu söyləyən kimsənin, zikr edilən maddələrin də bütün insanlara haram olduğunu söyləmələri lazım idi…

Bu mövzuda yazdıqlarım üçün son olaraq deyirəm ki "Allahım! Sapmaqdan və ya sapdırılmaqdan sənə sığınaram" 43

                                                                        Son söz :

Siqaret çəkən Allaha və rəsuluna deyil, siqareti qadağan edən həkimlərə və dövlət idarəçilərinə üsyan etmiş olar. Eynilə bəşəri bir tənzimləmə olan trafik qaydalarına zidd hərəkət edən kimsə kimi.

Siqaret haqqında illərdir insanların meydana gətirdiyi mənfi intiba səbəbiylə onun haram olduğuna hökm etmək ciddi olaraq təhlükəli bir sözdür. Kitab və Sünnə naslarının açıqlamadığı mövzularda bizim də irəli getməməmiz, Allah adına bir böhtan təhlükəsinə düşməmək üçün susmasını bilməmiz lazımdır. Təbiətləri gərəyi siqaretdən iyrənənlər, siqareti buraxdırmaq üçün Allahın dinində hökm vermək yerinə - varsa (!) - təbiblərin tövsiyələrini istifadə edilməlidirlər.

"Sizə nə olub, necə hökm verirsiniz?.Yoxsa sizin elə bir kitabınız vardır ki, üsyankarla itaətkarın eyni olduğunu ondan oxuyursunuz?" (Qələm 36 və 37)

1 Taberani (22/222) Hakim (2/375) İbni Qəyyim İ'lamul Muvakkiin (1/71) Elbani Gayetul Məram (s. 14) Elbani hasen olduğunu ifadə etmişdir.

2 Baxın.: Kəşfu'z-Zunun (1/863)

3 Baxın.: İbn Abidin (5/295) Fetava'l-Hindiyye (5/298) əl-Hamevi Ale'l-Eşbah (1/98) Məhəmməd Uleyş Fethu'l-Aliyyi'l-Malik (1/189-190) Tehzibu'l-Furuk (1/217-219) et-Dusuki (1/50) Şerhu's-Sagir (1/19, 323) əş-Şirvani Ala Tuhfetu'l-Muhtac (8/309) Haşiyetu'l-Cemel (1/170) Meri Yusuf əl-Kermi Gayetu'l-Munteha (3/331) ər-Ruheybani Metalibu Uli'n-Nuha (6/217) əl-Fevakihu'l-Adide (2/80-81) Şövqəni İrşadu's-Sail (s. 50, 51) Seyid Məhəmməd əl-Huseyni Ebu's-Suud Umdetu'n-Nazir (175)

4 Səhih. Əbu Zura et-Dımeşki Tarix (1/622) Hakim (3/457, 4/430) Bezzar (7/186)Taberani (18/50) İbn Əbi Asam əs-Sunne (68) əl-Lalkai (149) Əbu Səid ən-Nəqqaş Fevaidu'l-Irakiyyin (s. 46) Hatib (13/307) İbn Abdilberr Cami (2/891) İbn Batta əl-İbane (272) Beyhaki Medhal (207)İbn Asakir (62/151) Herevi Zemmu'l-Kelam (261) Mecmau'z-Zevaid (1/179) İbn Həzm Muhalla (1/62) heysemi dedi ki: "Taberani və Bezzar Səhihin ricali ilə rəvayət etdilər." Hakim: "Buxari və Müslimin şərtlərinə görə səhih" demişdir.

5 Müqayisə və Təqlid adlı risaləmdə hədisin rəvayət yollarını və mutabilerini zikr etmişəm.

6 Səhih. Taberani (22/45) Hakim (4/448, 449) Begavi, Ca'diyyat (2075, 2683) əş-Şaşi Musned (767) Əbu Nuaym Marife (7850) Əbu Nuaym Tibbin-Nəbəvi (325) Beyhaki (9/345) Əbu Davud Merasil (444) İbn Tolun Tibbin-Nəbəvi (s. 223) Zehebi, Tibbin-Nəbəvi (s. 193) əl-Elbani, əs-Səhihə (1533, 1943) Sahihu'l Cami (1233)

7 İbnu'l-Cevzi Məvduat'da (2/301)

8 əl-İsraili, Kitabu'l-Agziye vəl-Edviye (1/444-445)

9 İbn Əbi Usaybia Uyunu'l-Enba Fi Tabakat'il-Etibba'da (1/241) və Zehebi Tarihu'l-İslam'da (8/406) badımcanın müalicədə istifadə edildiyindən bəhs etməkdədir. İbnu'l-Baytar da əl-Camiul Mufredati'l-Edviye vəl-Agdiyedə (1/78) badımcanın yuxarıda zikr edilən zərərlərinin yanında mədəyə şəfalı olduğunu zikr edər.

10 İbnu'l-Cevzi Məvduat'da (2/301) İbn Abbas radıyallahu ənhimədən nəql edilən bu rəvayətin Əhməd b. Məhəmməd b. Hərb tərəfindən uydurulduğunu söyləmişdir. Baxın.: Lisanu'l-Mizan (2/118) Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, səhabələri və əhli beytinin badımcanı sevərək yediklərinə dair bir rəvayət üçün baxın.: Əbu Hayyan ət-Tövhidi; əl-Basair ve'z-Zehair (2/17)

11 Xərçəng haqqındakı şərhlərinin hamısı üçün baxın.: 

12 Jean François Bouvet, İspanaqdakı Dəmir və Digər Məskun Düşüncələr Üzərinə (s. 59)

13 Tütün və Mədəniyyət, Detlef Bluhm Dost Nəşriyyat 2001

14 baxın.: Özefagus və Mədə Xərçəngi, Tərəsə Coluccio - Fəthiyə Erdil; Tibb bacıları Üçün Xərçəng Stolüstü kitab, Onkoloji Tibb bacıları dərnəyi/Sağlamlıq Nazirliyi nəşri, s. 219

15 Bernard Cohen Çox gec Olmadan (orijinal adı: Before İt's Too Late s. 12-13) baxın.: S. Novick The Careless Atom (Dell Publ. Co. Newyork 1969 s. 105)

16 Xərçəng, T. C. Sağlamlıq Nazirliyi nəşri, s. 46 baxın.: 1967 Surgeon General's Report on Smokinq

17 Tibb bacıları Üçün Xərçəng Stolüstü kitab, Onkoloji Tibb bacıları Dərnəyi nəşri, s. 16,35 baxın.: Henley ət al. (2004), "Association Between Exclusive Pipe Smokinq and Mortality From Cancer and Other Diseases", Journal of the National Cancer Institute 96(11): 853, doi:10.1093/jnci/djh144, PMID 15173269

18 Tri-City Herald qəzeti Page 16 HERALD PASCO KENNEWICK HIGHLAND VAŞİNQTON Wednesday February 12 1964 Students See Science Show Proposed Clinic Would Teach Safa Smokinq

19 Baxın: 

Osmanlı Təbiblərindən Mithat Əfəndinin də bir əl yazma əsərində bu xüsusu ifadə etdiyini oxumuşdum

20 Doğrusu İbn Xafi əl-Mutetabbib olsa gərək. Adı: Şaban b. İshak el-İsrailidir. Baxın.: Kəşfu'z-Zunun (1/863) muşarun ileyhin risaləsindən giriş qisimində bəhs etmişdim.

21 

22 Pomerleau OF. Nicotine and the central nervous system: biobehavioral effects of cigarette smokinq. The Am. J. of. Med. 1992; 93 (Suppl 1A).

23 Ağciyər Arxivi; Archieves of Pulmonary: 2002; 3: 129-139

24 Jarvik ME. Benefical effects of nicotine. Br. J. Add. 1991;86:571-5.

25 Ağciyər Arxivi; Archieves of Pulmonary: 2002; 3: 129-139 Əsli Sarandöl (Uludağ Univ. Tibb fak. Psixiatriya Ana Elm sahəsi); Nikotin Asılılığı və Müalicə Yanaşması başlıqlı məqalə

26 François Feron: Əkinçilik alim və nörobiyoloji budağında həkim. Neyronların yenilənməsi mövzusunda araşdırmalar etməkdədir.

27 İspanaqdakı Dəmir və Digər Məskun Düşüncələr Üzərinə, Jean François Bouvet, çevirən: Əsərə Atuk, Quruluş Kredit Nəşrləri, 1997, (s. 153 vd.)

28 Yazar, bu qaynakcayı verir: Cigarette smokinq and protection from Parkinson's desəyəsə, Neurology, 45, İyun 1995

Filtering information about occupation, smokinq and desəyəsə, Journal of chronical desəyəsə, sayı 37 (3), 1984 Nicotin ət memorie, Pour la science, nömrə: 213, İyun 1995 Effects of scopolamine and nicotin on human rapid information processing performance, Psychopharmacology, 82, 1984

Dosə-related effects of cigarette smokinq on olfactory function, journal of the American Medical Assocation, sayı 263, 1990 Nicotine enchancement for fast excitatory synaptic transmission en CNS by presynaptic receptors, Science, 22, Sentyabr 1995

29 Almancadan tərcümə edən Gülhan İlkılıç qardaşa təşəkkür edirəm. Yazının orijinalının linki: 

30 əl-Əzələmi, Risalə Fi'ş-Şay və'l-Qəhvə ve'd-Duhan (s. 50)

31 Müslim (mesacid 76)

32 Mecmuu'l-Fetava (22/34)

33 Meri əl-Kermi, əl-Burhan (s. 148-149)

34 Kurtubi Təfsiri (10/247)

35 Müslim (mesacid 76)

36 Buxari (100) Müslim (2673)

37 əl-Kermi, əl-Burhan (s. 139-141)

38 Şeyx Mukbil b. Hadi rahimehullahın saytında bu fətvanın linki: 

39 Muvatta(2/935) Əbu Davud; Kitabu'z-Zühd (s. 51 nömrə: 47) Muafa b. İmran da Zühd (nömrə: 256) İbn Ebid-Dunya; əl-Cû (285) İbn Əbi Şeybe (5/567) İbn Battal Şərhi(18/111)

40 Baxın.: Cemaluddin əl-Kasımi, Risalə Fi'ş-Şay və'l-Qəhvə ve'd-Duhan (s. 49-50)

41 Şeyx Cemaluddin Abdulkerim et-Debban köhnə İraq müftisi, 2007 İyun ayında vəfat etmişdir. Allah rəhmət etsin.

42 Hədisin "hər mufettir" çoxu ilə rəvayəti haqqında əl- Elbani və Şuayb əl-Arnaut "zəif" demişlər - Əbu Muaz -

43 Abdulkerim et-Debban, Risalə Fi't-Tedhin vəl-Qəhvə və'l-Qat (s. 36-40)

  

                                         Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş